درآمدی برشناخت نژادهای شتردر ایران

مقدمه :
پرورش شتردر کشور ما سابقه دیرینه دارد و نیاکان ما از دیر باز ، از گوشت ، پشم و شیر شتر استفاده می کردند . در مورد مبدا و منشاء و زمان دقیق اهلی شدن شتر یک کوهانه عقاید و نظریه های متفاوتی وجود دارد ، بعضی موطن اصلی شتر یک کوهانه را عربستان دانسته و معتقدند که این حیوان از عربستان ، به آسیای صغیر ، آفریقا ، و سپس به سایر نقاط جهان رفته است و بعضی دیگر موطن اصلی شتر را ایران دانسته اند . اما در مورد مکان اهلی شدن شتر های دو کوهانه بشتر پژوهشگران معتقدند که شتر دو کوهانه در منطقه خراسان بزرگ ، مغولستان ،چین ، افغانستان ، و آسیای میانه بوده است و گروهی معتقدند که واژه BECTARIAN که در زبان انگلیسی به شتر دو کوهانه اطلاق می شود از ریشه BACTAR یا باختر است.در کتاب اوستا، کتاب مذهبی ایرانیان پیش از اسلام ، مطالب زیادی درباره شتر ذکر شده و نگهداری و حمایت از شترتوصیه شده است و حتی آنجاکه از درمان بیماران سخن می گویند ،به عنوان حق العلاج برای رئیس خانواده ، معادل یک الاغ و برای رئیس شهرستان یک شتر دستمزد تعیین شده است و این حق العلاج در حقیقت دستمزدی بوده است که پزشک پس از درمان بیمار دریافت می کرده است . در کتاب «خرده اوستا» فصل «آفرینگان گهنبار» آیه 10 می گوید :
«آن کس که از روی راستی و نیکی و برای روان خویش در این جهان هزار ماده شتر یا بچه شتر به مردان پاکدین بخشیده باشد در جهان دیگر مزدی بزرگ از آن اوست »
در آیین زرتشت ، شتر مظهر قدرت بوده است و «بارتولومه» نام زرتشت را به معنی «دارنده شتر پیر» دانسته است و معتقد است که این نام از دو کلمه ( زیریت ) و (اشتر ) تشکیل یافته است و برخی دیگر از محققان واژه (زرتشت ) را به معنی دارنده شتر زرد یا زرین دانسته اند .
بر طبق حفاری های به عمل آمده در شهر باستانی شوش ، بر روی ظروف سفالی تصویر شتر از دوره های قبل از هخامنشیان به چشم می خورد علاوه بر آن نقوش برجسته سر شتری نیز در بناهای باستانی کردستان یافت شده است که سابقه استفاده از شتر را به دوران مادها و حتی پیش تر از آن ، به دوره مهاجرت آریائیان به فلات قاره ایران می رساند و هردوت مورخ معروف در این باره می نویسد که مادها در جنگ با آشوریها در سال 744 قبل از میلاد از شتر استفاده نمودند . پیرنیا در تاریخ ایران باستان می گوید که در ازمنه مختلف تاریخی ، شتر در ایران وجود داشته که بیشتر آن ها شتران یک کوهانه و به مقدار کمتر شترهای دو کوهانه بوده است، شترهای بلوچی در آن زمان از نظر سرعت شهرت خوبی داشته اند.
در ایران باستان ، داشتن شتر زیاد از افتخارات اشخاص محسوب می شد چون این حیوان در جنگ و صلح برای حمل آذوقه و غنائم و اسلحه مفید بوده است ، و اغلب صاحبان آنان بنام شتران خود تخلص می یافتند و پادشاهان غالباً میزان مالیات و باج و خراج خود را به تعداد شتر با بار و اشیاء قیمتی تعیین می کردند .در نوشته های هردوت علت پیروزی کوروش کبیر بر کرزوس پادشاه لیدی چنین ذکر شده است :
« کوروش به پیشنهاد «هارپاک» دستور داد شتر های بنه را پیش صف سپاهیان واداشتند و اسب های سواره نظام «لیدی» از هیکل و بوی شترها رم کردندوباعث شدند که شیرازه لشکر لیدی از هم گسیخته شود و این درهم ریختگی باعث پیروزی کورو ش شد » .
در خرابه های تخت جمشید ، نقوش برجسته ای بر دیوارها وجود دارد که نمایانگر بار یافتن یکی از اقوام تحت سلطه پادشاهی ایران به نزد شاه است و این اقوام به همراه خود یک شتر دو کوهانه به عنوان پیشکش تقدیم شاه ایران می نمایند . همچنین گفته شده قسمت اعظم تجهیزات ارتش داریوش به وسیله شتر حمل می شده است و در سپاه «یزدگرد سوم» تنها پنجاه هزار شتر خدمت می کرده اند .
جاده ابریشم که از دو سه هزار سال قبل از شمال چین ، مغولستان و افغانستان و شمال ایران می گذشته ، با کشور ما در ارتباط مداوم بوده و بازرگانان ایرانی محصولات ابریشم را از چین خریداری و به کشورهای عرب ، بخصوص امپراطوری روم با شتر منتقل می کرده اند . تولید کرم ابریشم در خراسان ، مازندران و گیلان نیز در اثر ارتباطات فوق در طی قرون متمادی پر رونق بوده و متاسفانه در قرن اخیر رو به انحطاط گذارده است . شترهائی که در قافله های جاده ابریشم در حرکت بوده اند ، از نژاد شتر دو کوهانه بوده و سم های مقاومی برای زمین های سنگلاخ داشته اند . همچنین به علت پشم و کرک زیادی که در بدن داشته اند ، در هوای سرد و باد و طوفان هائی که معمولاً در مناطق کویری مغولستان و دامنه کوههای هیمالیا وجود داشته ، حفاظت می شده اند .
 در روایات تاریخی آمده است ، که قبل از اینکه اعراب مسلمان سرزمین ماوراءالنهر را فتح نمایند در این سرزمین سکه هائی بنام سکه های خوارزمی رواج داشته است که برخی از این سکه ها دارای نقوش آتشکده و تصاویر پادشاهان وبر برخی دیگر تصویر شتری نقش بسته بود که به سمت راست متوجه بوده است و نقش شتر بر روی این سکه ها می تواند ما را از اهمیت این دام در زندگی روزمره ماوراءالنهر مطلع سازد و تا آنجا که نگارندگان مطلع اند در میان سکه های باستانی بغیر از سکه های خوارزمی ، سکه دیگری یافت نشده است که نقش شتر بر آن منقوش شده باشد .
در افسانه ها آمده است هنگامی که نادر شاه افشار به قصد تسخیر هندوستان عازم آن دیار بود ، با لشگری انبوه از فیل سواران مواجه گردید، جهت مقابله با آنان با سرداران خود مشورت کرد و عاقبت الامر دستور داد که شتران لشکرش را جمع آوری نمایند و بر پشت آنان هیمه ای بست و دستور داد که آن هیمه را آتش زدند و بدین گونه بود که شتران نادر شاه از آتش ترسیدند وبه سوی لشکر هند رم کردند وفیل ها نیز با دید شترهایی که بر پشت خود آتش حمل می کردند به نوبه خود رم کردند ولشکریان هند را زیر دست وپای خود له کردند واین امر باعث شد که هندیان متحمل شکست بزرگی گردیدند.
در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ، شترهای بلوچستان و کرمان در ژاندارمری جهت حمل و نقل افراد و وسایل بکار می رفته است و ما در ایران دارای هنگ های شتر سوار بوده ایم ، بطوریکه در سال 1319 بیماری سورا تلفات زیادی به هنگ 11 جماز مکران وارد آورد و همچنین در اوایل تاسیس اداره پست در ایران ، در مناطق دور دست و صعب العبور کویری از شتران برای حمل بسته های پستی استفاده می شده است ، و تا همین چند دهه قبل شترهای ورامین و کرج نیز بخصوص در تابستان ، میوه تهران را از مزارع به بازارها و میدان های جنوب شهر منتقل می کردند.
بنابر گزارشات وزارت کشاورزی تعداد شتر در سال 1354 به 300000نفر می رسیده است که این تعداد به تدریج رو به کاهش کذارده و اکنون به کمتر از 140000 نفر رسیده است. در ایران سه نژاد شتر وجود دارد که عبارتند از : نژاد شتر های دو کوهانه ، یک کوهانه و آمیخته که این نژادها دارای تیره های متعددی اند و در این مقاله اقدام به بررسی این تیره ها شده است .


اولاد-نژاد دوکوهانه :
همانطور که می دانیم نواحی گسترش و پراکندگی شتر دو کوهانه بیشتر در آسیای مرکزی ، چین ، مغولستان و افغانستان و به میزان کمتر ایران و ترکیه می باشد . تعداد این شتران در ایران بسیار اندک است و فقط در استان آذر بایجان شرقی و اردبیل و گلستان وجود دارند . اطلاعات جمع آوری شده نشان می دهد که شتر های دو کوهانه از چهار سالگی برای کار مناسب بوده و تا سن 20 سالگی و گاهی 25 سالگی از آنها کار کشیده می شود . متوسط باری را که آنها می توانند حمل کنند 100 تا 150 کیلوگرم است که این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را که باید طی نمایند بستگی دارد . معمولاً مسافت های بین 5-15 کیلومتر را کوتاه و مسافت های بین 30-45 و گاهی 60 کیلومتر را طولانی می گویند . در مسافتهای کوتاه می توان مقدار بار را تا 250 و حتی 300 کیلوگرم افزایش داد .
میزان شیر شتر های دو کوهانه در آذربایجان علاوه بر شیری که در اختیار بچه شتر در حد سیری قرار می گیرد در یک دوره 16 تا18 ماه شیرواری 100 کیلوگرم و بندرت به 300 کیلوگرم می رسد.

در ایران ما دو گونه شتر دو کوهانه داریم که عبارتند از :
1- شتر دو کوهانه پا بلند .
2- شتر دو کوهانه پا کوتاه .


1 .شتر دو کوهانه پا بلند :
پراکندگی این نژاد بیشتر در استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی مخصوصا در دشت مغان است . این شتران بیشتر برای حمل بار در مناطق سرد و خشک بکار می روند .رنگ پوست و پشم آنها اکثراً قهوه ای و قهوه ای تیره است و در زمستان تقریبا برنگ قرمز در می آید .اندازه پشم تولیدی آنها بیشتر از پشم شتران یک کوهانه ، و میزان پشم در بالای دستها ، زیر گردن و بالای گردن بیشتر از سایر جاهای بدن است .میزان تولید پشم نژاد پا بلند کمتر از میزان تولید پشم نژاد پا کوتاه است . خصوصیات این نژاد عبارتد از : داشتن دو کوهان گرد و برجسته متمایز است که کوهان اول بر روی استخوان خاجی قرار داد . قسمت بالای این کوهانها نیز پوشیده از پشم های بلند است . که رنگ آنها معمولا ً تیره تر از رنگ پشم سایر اجزای بدن است ، این شتران همچنین دارای گردنی ستبر و قوی می باشند که آنان را برای حمل بار یاری می دهد ، ستون فقرات پوشیده از گوشت است (کوهان ها در مقایسه با کوهان های شتران پا کوتاه ، از یکدیگر فاصله بیشتری دارند.) پاها کشیده و بلند است ، و دست ها کوچکتر از پاها بوده و قسمت بالائی آن ها پوشیده از پشم انبوه است . این شتران توسط عشایر « ایل سون » نگهداری می شوند .آمار دقیقی از آنان در دست نیست و تعدادشان در حدود 40 نفر شتر است .

2- شتردوکوهانه پاکوتاه :
این نژاد نیز در استان های اردبیل و آذربایجان شرقی وجود دارد ، رنگ پشم آنها قهوه ای و قهوه ای تیره است . میزان تولید پشم آن ها بیشتر از نژاد پابلند است . این نژاد نیز در دشت مغان و در نزد عشایر «ایل سون » نگهداری می شود . از این نژاد نیز برای بارکشی استفاده می شود . تعدادشان بسیار اندک است و در حدود 30-40 نفر است.میزان گوشت آنان با میزان گوشت پابلند مساوی است ، اما میزان تولید پشم آنان از میزان تولید پابلند بیشتر است ، پاهایشان در مقایسه یا در مقایسه یا نژاد پا بلند کوتاه تر است. ارتفاع این شتران در مقایسه با ارتفاع شتران پابلند کمتر است و کوهان ها در شتران پاکوتاه نزدیک به هم می باشند.

3 - نژاد شتر آمیخته :
شتر آمیخته شتری است که از تلاقی شترهای دوکوهانه ویک کوهانه بوجود می آید . این روش در کشورهای روسیه ، افغانستان ، ایران و ترکیه رواج دارد. نسل F1 حاصل از این تلاقی در کشورهای مختلف بنام های گوناگون خوانده می شوند . مثلا در ترکیه تولو Tulu ، در عربستان سعودی ماجن Majen ، در ترکمنستان اینر Iner ، و در قزاقستان بوتوآر Bertuar گفته می شود . در ایران نیز ، نسل F1 چنانچه شتر نر بود به آن بوغور Boghor و چنانچه ماده بود هاچامایا Hachamaia نامیده می شود . بطور کلی نسل F1 از این نوع تلاقی اکثراً بزرگتر و سنگین تر از پدر و مادر خود می باشند.چنانکه بلندی آنها به 23/2 متر و وزن بدن به 900تا950 کیلوگرم می رسد. بدین جهت بیشتر از آنها برای بارکشی و شخم زنی استفاده می شود . کار با آنها آسان تر است چون آنها صبور تر بوده و همچنین این شتران زودتر از شتران یک کوهانه و دو کوهانه بالغ می شوند.
نسل F1 را اگر با شتر نر دو کوهانه آمیزش دهند حاصل آن شتر دو کوهانه خواهد بود که تنبل ، کودن ، ضعیف و غیر طبیعی ( آنورمال )است ، بدین جهت از تلاقی نسل F1 به بعد توصیه نمی شود . تعداد شترهای آمیخته در حدود 200 نفر شتر است.
شتر آمیخته دامی است پر قدرت که بوسیله پالان مورد استفاده قرار گرفته من حیث المجموع خوش اندام بوده و سر کوچک بی نهایت ظریف ، سر و گردن کوتاه خیلی کشیده ، دم کوتاه ، کرک های دراز و مجعد روی پیشانی و قفا ، و زیر چانه دارد و لب تحتانی و سر و گردن و سینه و ساعد و دم آن کشیده است ، و همانطور که گفته شد این شتران ، شترانی چاق و سنگین هستند که با ظرفیت کار شدید تناسب دارند.

نژاد یک کوهانه :
اکثریت شتران کشور را شتران یک کوهانه تشکیل می دهند که این شتران در چهارده استان کشور پراکنده اند، که این استانها عبارتند از سیستان و بلوچستان ، خراسان، یزد ،کرمان ، گلستان سمنان ، هرمزگان ، بوشهر ، فارس ، خوزستان ، اصفهان و آذر بایجان شرقی ، اردبیل و قم که از این میان بالاترین تعداد شتران در دو استان سیستان و بلوچستان و خراسان وجود دارد . شتران یک کوهانه ایران دارای تیره های مختلفی اند که ما در اینجا به بررسی این تیره ها بصورت اجمالی می پردازیم .


1- شتر ترکمن :
شتر یک کوهانه با چثه ای قوی است که جزو شتران شیری می باشد بیشتر در منطقه ترکمن صحرا ، گرگان و گنبد و شمال استان خراسان پراکنده اند و جمعیت آن در حدود 3300 نفر می باشد . شتر ترکمنی ز لحاظ سواری نیز مورد استفاده قرار می گیرد حد متوسط بار برای شترهای متوسط الجثه 140 کیلوگرم است که می تواند آن را روزانه تا مسافت 35- 45 کیلومترحمل کند.ترکمن ها شتر را به اسامی متفاوتی می خوانند :بارگار ، ارونا ، لوک، مایا، کایونف بلخی ، نرجا و غیره . رنگ شتر تر کمن معمولا ً از قهوه ای روشن تا قهوه ای تیره است. پشم آن تا حدودی مجعد است که این صفت آن را از سایر شترها متمایز می سازد . در گذشته های نه چندان دور ، تجار شتر آذر بایجانی به منطقه تر کمن صحرا می رفتند و این شترها را از ترکمن ها می خریدند و به شاهرود و سایر شهر ها می بردند . به همین جهت است که تعداد اندکی از این شتر ها در آذربایجان شرقی نیز دیده شده اند . پشم شتر تر کمن را هر سال در بهار می چینند و پشم چینی کار مردان ترکمن است . براساس آمار اداره کشاورزی گنبد کاووس (1364) تعداد شتران ترکمن در حدود 3000 نفر بوده است که از این تعداد هزار نفر در حومه گنبد کاووس و هزار و سیصد نفر در مراوه تپه و هفتصد نفر در « داشلی برون » بوده است . در طی بررسی هائی که گوکلانی (1366) بر روی شتر ترکمن نموده است اظهار می دارد که اسدیته شیر این شتران (21/0 %) وزن مخصوص آن (1031) میزان چربی آن (16/4 %) میزان لاکتوز (24/4 %) ماده خشک(38/12%) خاکستر (77/0 %) و پروتئین (9/2 %) بوده است . میانگین طول بدن شتران ترکمن 145 سانتیمتر و میانگین ارتفاع بدن 175سانتیمتر ، و میانگین دور سینه 189سانتیمتر و میانگین عمق سینه 83 سانتیمتر و میانگین تولید سالیانه کرک در حدود دو کیلوگرم و میانگین لاشه کشتار شده 187 کیلو گرم و میانگین وزن دیلاقهای متولد شده 23 کیلو گرم است .



2- شتران بلوچی
این شتران جزو نژاد گوشتی شیری هستند و در سطح استان سیستان و بلوچستان مخصوصاً اطراف زاهدان ، خاش ، ایرانشهر و چابهار پراکنده اند ، این شتران کم پشم هستند و حهت بارکشی و سواری نیز از آنها استفاده می شود و بسیاری از کالاهای قاچاق توسط این حیوان بین مرزنشینان دو کشور ایران و پاکستان رد و بدل می گرددو با توجه به اینکه قیمت شتر در این منطقه پائین تر از قیمت آن در بسیاری از استانهای دیگر است به همین جهت بسیاری از تجار چوبدار اقدام به خرید این شتران نموده و جهت کشتار ، این شتران را به استانهای خراسان ، اصفهان و یزد ، تهران و قم و سمنان می برند .

3- شتر بندری
این شتر جزو شتران سواری و بارکش است ، که نامهای رواحیه ، جماز ، و پرنده نیز نامیده می شود این شتران کم پشم ، لاغرو بسیار تندرو هستند و ساعتی 35-45 کیلو متر طی طریق می کنند .این تیپ شتران بیشتر در استانهای هرمزان ، کرمان ، بوشهر و جنوب استان هرمزگان پراکنده شده اند .شترهای بندری سبک وزن (نر بالغ حدود 600 و ماده بالغ حدود 400 کیلوگرم ) با بدن کشیده و پاهای بلند و استخوانهای آنها در عین قوی بودن چندان ضخیم نمی باشد . سر بطور نسبی کوچک پیشانی برجسته ، گردن باریک ، کوتاه و عضلانی بوده و در محل الصاق به شانه فرم متناسبی دارد .قسمت عقب بدن کوتاه ، عضلانی و شیب دار است . رانها فشرده و عضلانی بوده و با مشاهده از عقب زیاد فاصله ندارند . پوست نازک و موهای کوتاه و فشرده دارند .

4- شتر کلکوئی
منطقه اصلی محل زیست این شتر استان فارس بوده است ، و در حدود دویست سال پیش با ایل کلکوئی از فارس به اطراف قم برده شد و هنوز در اطراف قم و تهران موجود اند از این شتران قبلا جهت بارکشی و سواره در ارتش استفاده می شد و هنگی بنام شتران جماز وجود داشت که در حقیقت بخش سواری نظام ارتش را تشکیل می داد . و ایل کلکوئی وظیفه نگهداری این شتران را بر عهده داشت و پس از فروپاشی هنگ شتران جماز و گرایش افراد ایل کلکوئی به شهرنشینی تعداد شتران این ایل روز به روز کاهش گذاشت و اکنون گله های پراکنده از این شتران در کویر قم ، و مسیله تا دریاچه نمک پراکنده اند . وزن نر بالغ 800 کیلورم و ماده بالغ حدود 600 کیلوگرم است و ارتفاع نرها حدود 1888 سانتیمتر است و حدود 1500 نفر از این نژاد بطور ناخالص وجود دارد .

محصولات مرتبط :

بسته آموزشی پرورش شتز

سی دی آموزشی پرورش شتر

طراحی سوله

مقالات مرتبط :

پرورش شتر (1)

پرورش شتر (2)

مدیریت پرورش شتر در ایران

خصوصیات شتران گوشتی ، شیری، سواری

تغذیه شتر

برآورد سن شتر

احتیاجات غذایی شتر

نحوه کشتار شتر

طاعون شتر

بیماریهای درونی شتر (1)

بیماریهای درونی شتر (2)

طرح پرورش شتر

انواع نژادهای شتر در ایران

تعیین سن شتر