درخت خرما (بخش اول)

دستورالعمل اجرایی عملیات احداث خرما 

مقدمه

خرما یكی از مقدس ترین و قدیمی ترین درختان میوه شناخته شده بـــرای انسان است پیدایش درختان خرما در جهان از دوران دوم زمین شناسی آغاز شده  این گیاه از نواحی جنوب غربی آسیا و بین النهرین منشاء گرفته و كشت آن در مناطق گرمســـیر جهان رونق دارد ساختار مقاوم فیزیولوژیكـی این گیاه در برابر شوری، گرما و خشكـــــی محیط باعث سازگاری آن با مناطق یاد شده می گردد.

كشورهای تولیدكننده محصول خرما در جهان:

     تعداد كشورهای تولیدكننده خرما در جهان در حدود 33 كشور است كه در این میان ایران به لحاظ تولید بعد از كشور مصر مقام دوم جهان و از نظر سطح زیر كشت نیز در مقام اول جهان قرار دارد.

وضعیت تولید و سطح زیركشت و عملكرد ارقام مختلف خرما در ایران:

بر اساس  آخرین آمار رسمی (1387) اعلام شده توسط  دفتر آمار و فن آوری اطلاعات سطح زیركشت و تولید و عملكرد خرمای كشور به شرح ذیل می باشد:

تولید :

میزان خرمای تولید شده كشور در این سال 1006406 تن میباشد

سطح زیركشت:

     سطح زیركشت غیربارور وبارورنخیلات به ترتیب در حدود  39554  هكتار  و 204875هكتارگزارش شده است

عملكرد:

    میانگین عملكرد خرما در كشور  نیز به میزان 4912كیلوگرم در هكتار است

مناطق كشت نخیلات در ایران:

     استانهای خوزستان، بوشهر، فارس، كرمان، هرمزگان و سیستان وبلوچستان مناطق عمده كاشت و تولید محصول خرما می باشند. سایر استانها شامل استانهای یزد، اصفهان، كرمانشاه، خراسان جنوبی، ایلام، سمنان وكهكیلویه و بویراحمد سطح كمتری از نخیلات را تشكیل می دهند.

صادرات :

    طبق آمار سال 1388 به میزان 87000 تن  وبه ارزش 9/88 میلیون دلار میباشد.

ارقام :

عمده ارقام خرما شامل ارقام تر(مضافتی،خاصویی،خنیزی،برحی،كبكاب)وارقام خشك ونیمه خشك (پیارم،زاهدی،توری،مجول،دیری،شهابی)

1- مرحله کاشت:

1-1 پاجوش:

در گذشته های دور، درخت خرما را با کاشتن هسته زیاد می­کردند ولی چون این درخت دو پایه است قبل از گل دادن، نر و ماده درخت مشخص نمی­شد، به این ترتیب هزینه زیادی برای باغدار داشت و تعدادی درخت نر بدون استفاده روی دست او    می­ماند. در حالیکه برای هرصد درخت ماده 4 درخت نر کافی است[1] . به تدریج کاشت بذرکنار گذاشته شد و به جای آن کاشت پاجوش رواج یافت، و به این ترتیب به تعداد دلخواه پاجوش نر را ازدرخت نر و پاجوش ماده را ازدرخت ماده انتخاب می­کنند. پاجوش حاصل­رویش جوانه­ای است که در روی ساقه یا ریشه به وجود می­آید. به طور معمول پاجوش­های ریشه را برای کاشت انتخاب می­کنند. پاجوش­ها بعد از 3 سالگی برای کاشتن انتخاب می­شوند. برای جداکردن پاجوش از درخت، خاک اطراف آن را کنار  می­زنند، بعد با چند ضربه یک دیلم آهنی لبه تیز، آن را از درخت مادر جدا می­کنند.

2-1 کشت بافت:

می­توان قسمتی از بافت گیاهی جوان درخت خرما یا پاجوش آن را در محیط کشت مصنوعی در آزمایشگاه مجهز و استریل و با استفاده از مواد محرک پرورش داد. هم چنین ازدیاد بافت گیاهی یاد شده در لوله­های آزمایش امکان­پذیر است. این نهال­ها پس از انتقال به گلدان نیاز به یک سال مراقبت دارد پس از رشد نهال تا ارتفاع حدود 40 سانتی­متر گلدان را عوض می­کنند. این نهال به 3 سال مراقبت در منطقه و در شرایط محیطی نیمه بسته نیاز دارد، پس از آن برای کاشتن آماده می­شود. این گونه نهال­ها از بعضی جهات از جمله آلوده نبودن به ویروس نسبت به پاجوش رقم مشابه مزیت دارد و دیگر اینکه درختان حاصل از کشت بافت یک رقم از خرما، از نظر ژنتیکی کاملاً مشابه هستند، همچنین تمام خصوصیات آن­ها از جمله ویژگی­های میوه تشکیل شده نیز شبیه به یکدیگر است، این امر به ویژه برای صادرات بسیارمناسب است.

3-1آماده سازی زمین:

مدتی پیش از کاشتن نهال(پاجوش) زمین را شخم می­زنند، ردیف­های کاشت را روی زمین با خط­کشی معین می­کنند. سپس چاله­هایی به گودی یک تا 5/1 متر حفر می­کنند. برخی از نخل­کاران با کود حیوانی و خاک نیمی از چاله را پر می­کنند.

4-1 کاشت:

پاجوش را داخل چاله  می­گذارند و اطراف آن را با خاک می­پوشانند، به گونه­ای­که فاصله ریشه­ها از سطح خاک کمتر از 15 سانتی­متر و بیشتر از 50 سانتی­متر نباشد. بعد از کاشتن پاجوش، اطراف آن را با برگ خرما می­پوشانند تا مانع صدمه دیدن آن از تابش شدید آفتاب یا آسیب توسط حیوانات بشوند. فاصله درختان از یکدیگر معمولاً 8 تا 10 متر است و بستگی به این دارد که بخواهند بین درختان، گیاه یا درختی دیگر بکارند یا نه. اگر زیر درختان خرما درختان دیگری مثل مرکبات غرس شود لازم است فاصله­های زیادتری منظور شود.

2 مرحله داشت:

1-2  آبیاری:

نخلستان­ها را به روش­های گوناگون آبیاری می­کنند. در خوزستان و در منطقه خرمشهر و آبادان با استفاده از جذر و مد دریا، آبیاری به روش جوی و پشته­ای انجام می­شود. به این ترتیب که درخت خرما را کنار جوی می­کارند و هنگام مد رودخانه اروند، آب به نهرهایی[2] که به رودخانه وصل است وارد می­شود، سپس آب نهرها به داخل نخلستان­ها می­رود. در هنگام جذر و فروکش سطح آب رودخانه، آب نخلستان­ها به رودخانه باز می­گردد و به این ترتیب نخلستان­ها آبیاری می­شوند. در منطقه شادگان خوزستان با انشعاب از رودخانه جراحی به وسیله نهرهایی که طول برخی از آنها به 20 کیلومتر نیز می­رسد، نخلستان­ها را به شکل جوی و پشته­ای و کرتی آبیاری می­کنند. نهرهای اصلی به نهرهایی فرعی منشعب می­شوند. در بعضی مناطق یا نخل را داخل کرت می­کارند و آنرا به صورت غرقابی آبیاری می­کنند و یا به شکل جوی و پشته­ای. در برخی نواحی کم آب مانند بلوچستان خرما را روی مرز کرت­های بزرگ کاشته­اند و داخل کرت گندم یا برنج می­کارند. با آبیاری این زراعت­ها درختان­خرماهم آبیاری می­شوند. درمنطقه برازجان اطراف­نخلستان­ها دیواره­های خاکی بزرگی ایجاد می­کنندو در زمان پرآبی رودخانه­ها (زمستان) کرت­ها را از آب پر می­کنند و درتابستان و فصل کم­آبی3 تا 4 بار آبیاری می­کنند. درمیناب وحاجی­آباد بندرعباس درطول تابستان درخت خرمارا 2 تا 3 بارآبیاری می­کنند. اکنون چند سالی است که آبیاری قطره­ای نیز به شیوه­های پیشین آبیاری افزوده شده است.

2-2 کودپاشی:

1-2-2 کودحیوانی: آن دسته از بهره­برداران که دامدار هستند و کود حیوانی دارند هردو سال یک بار مقدار 10 تا 15 کیلوگرم کودحیوانی پای هر درخت خرما می­ریزند و آن را با بیل زیرخاک می­کنند. زمان کوددادن پاییز و پس از برداشت خرما تا اسفند ماه(زمان گرده افشانی) است. نخلدارانی که زیر درختان خرما محصول دیگری می­کارند حتماً به زمین کود می­دهند.

2-2-2کودشیمیایی: تا چند سال پیش استفاده از کودشیمیایی برای درخت خرما معمول نبوده است. اکنون برخی از کشاورزان به ویژه آنهایی که زیر درختان خود را به زراعت­های دیگری مانند کشت باقلا، غلات(گندم،برنج) اختصاص می­دهند، از کود شیمیایی استفاده می­کنند. میزان مصرف کود شیمیایی فسفات 100 تا 150 کیلوگرم در هکتار در فصل زمستان همراه با شخم است، کود اوره نیز به صورت سرک در بهار به مقدار 150 کیلوگرم در هکتار مصرف می­شود.

3-2 گرده افشانی:

گرده افشانی خرما یکی از حساس­ترین کارهای نخلداری است. عمل گرده­افشانی در نخل به دلیل اثرات دانه­گرده بر روی کیفیت میوه بسیار مهم و حساس است و به همین دلیل با دخالت انسان انجام می­شود.

برای انجام تلقیح، چند خوشه چه از گل­ نر مورد نظر را که با گل ماده همزمانی داشته باشد می­برند و داخل خوشه ماده می­گذارند و دور آن را می­بندند. برای هر 100 درخت ماده 5 تا 10 درخت نر منظور می­کنند. زمان گرده­افشانی با توجه به درجه حرارت و نوع خرما متفاوت است و از اسفند ماه تا اوایل اردیبهشت ماه نوسان دارد.

برخی کشورها که دارای نخلستان­های بزرگ هستند و کشت آنها براساس اصول درختکاری و با رعایت فاصله انجام شده است، گرده افشانی به صورت خشک و با استفاده از دستگاه­های مکانیکی انجام   می­شود.

نكات كلیدی در مورد گرده افشانی خرما:

1.       گرده افشانی در ساعت 10 صبح لغایت 3 بعداظهر انجام شود.

2.       در صورتی كه بارندگی 3-2 روز بعد از گرده افشانی به وقوع پیوست گرده افشانی تكرار گردد.

3.       در روش مكانیكی گرده افشانی باید حداقل دوبار و به فاصله 3-2 روز انجام شود.

4.       گرده افشانی مكانیكی به دلیل مزایای متعدد بر گرده افشانی سنتی ار جحیت دارد. بنابر این توصیه می شود از این روش استفاده گردد.

5.       در نقاطی كه درجه حرارت در هنگام گرده افشانی پایین است از كیسه های كاغذ كرافت روی گل آذین های گرده افشانی شده استفاده شود و 10-8 روز بعد برداشته شوند.

6.       تنك اول میوه خرما را می توان با حذف یك سوم طول خوشه در ارقام با خوشك های بلند در هنگام گرده افشانی انجام داد.

7.       در گرده افشانی سنتی حتماً از كارگران ماهر استفاده شود.

8.       در گرده افشانی به روش مكانیكی استفاده از گرده خشك تازه (گرده خشك سالجاری) بر گرده خشك سال گذشته ار جحیت كامل دارد.

9.       شكاف خوردن گریبانه ماده علامت رسیدن آن و آمادگی جهت گرده افشانی است.

10.   هم زمانی رسیدن گل های نخل خرمای نر و ماده به ویژه در هنگامی كه روش گرده افشانی سنتی می باشد، بسیار مهم است.

11.   گرده افشانی در اكثریت ارقام 4-2 روز بعد از پس از باز شدن اسپات انجام شود.

12.   استفاده از گرده خشك در مواردی نظیر سطح كاشت زیاد و وجود ارقام مختلف با تاریخ گل دهی متفاوت ضروری است.

13.   بهترین روش نگهداری گرده خشك قراردادن آن درون ظروف سر بسته بدون هوا در مجاور كلرید كلسیم و درون یخچال با درجه حرارت 5-4 درجه سانتی گراد است.

14.   مناسب ترین نسبت اختلاط دانه گرده با آرد سبوس گندم و یا پودر تالك میزان 20% دانه گرده و 80% مواد همراه است.

15.   میزان گرده مصرفی برای هر خوشه یك گرم از مخلوط دانه گرده و مواد همراه با تركیب 20% دانه گرده و 80% مواد همراه است. به عبارت دیگر میزان مصرف دانه گرده حدود 2/0گرم به ازاء هر خوشه است. ولی در روش سنتی میزان گرده مصرفی حداقل یك گرم است.

16.   استفاده از دانه گرده خشك تازه مؤثرتر است.

17.   اختلاط دانه گرده سال قبل با دانه گرده سال جاری در مواردی كه ناچار به استفاده از دانه گرده سال قبل هستیم توصیه می گردد.

4-2-2 نحوه نگهداری خوشه­های خرما:

پس از تشکیل میوه خرما برای جلوگیری از شکستن خوشه­هایی که وزنشان زیاد است آنها را از برگ­های بالایی خوشه رد کرده به برگ­های پایین خوشه تکیه       می­دهند.

برخی از نخل­داران برای نگهداری خرما از گزند حشرات و پرندگان خوشه­های خرما را داخل کیسه گونی یا سبدهای بافته شده از برگ خرما جا می­دهند.

درخت خرما (بخش دوم)