طبقه بندی گیاهشناسی درخت خرما (بخش اول)

نخل خرما از گیاهان تک لپه ای خانواده نخل ها است این خانواده ۲۰۰ جنس و ۱۵۰۰ گونه دارد بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آفریقا و جنوب آسیا می باشد.یکی از این گونه ها نخل خرمای معمولی

phoenix dactylifera L) ) است.

 خرما گیاهی چند ساله و دو پایه است یعنی گل های نر و ماده روی پایه های جداگانه قرار دارد از نظر تولید میوه عمر اقتصادی نخل خرما حدود ۴۰ سال است.

 از نظر طبقه بندی تاکسونومیک به شرح زیر میباشد:

 Spadiciflora        گروه

Palmea               راسته

Palmaceae        خانواده

Cory phyoideae  زیرخانواده

Phoeniceae          قبیله

Phoenix             جنس

Dactylifera         گونه

اندامهای رویشی نخل خرما

ریشه

درخت خرما چون تک لپه است ریشه اصلی ندارد بلافاصله پس از آن که ریشه اولیه از بذر بیرون آمد ریشه ثانویه ظاهر می شود آنها خوشه های متراکمی تشکیل می دهند و در تمام طول قطرشان یکسان است تمام ریشه های خرما دارای کیسه های هوایی هستند که بعنوان اندام تنفسی عمل می کنند

 درخت خرما تنه ای مستقیم و استوانه ای دارد و قطر آن در طول تنه یکسان است و تا محل تاج که برگها یکباره بصورت انبوه ظاهر می شوند تغییر نمی کند

برگ

بسته به رقم سن درخت و شرایط محیطی برگهای نخل ۶ـ۳ متر طول دارند در هرسال ۳۵ـ۱۰ برگ جدید ایجاد                می شود که طول عمرشان ۷ـ۳ سال است

تعداد برگهای هر نخل معمولاً ۱۴۰ـ۳۰ عدد است

لیف

در قاعده برگ غلافی است که نخل را دربر می گیرد این غلاف شامل بافت سفید رابطی است که براثر دسته های آوندی منشعب می شود با رشد برگهای به سمت بالا بافت رابط تا حدود زیادی ناپدید می شود و دسته های آوندی خشکیده و قهوه ای رنگ بصورت نوار لیفی محکم و زبر در می آید که به لبه های جانبی قسمت زیرین و قاعده رگبرگ اصلی در برگها چسبیده و تنه را میپوشاند

خار

خارها در دو حاشیه بیرونی دمبرگ قرار دارند و تعداد آنها بسته به رقم بین ۶۰ـ۱۰ عدد متغیر است خارها می توانند بصورت منفرد و گروههای دوتایی یا سه تایی باشند تعداد و ترتیب قرار گرفتن آنها در طرفین رگبرگ اصلی در تشخیص ارقام خرما حائز اهمیت می باشند

برگچه

برگچه یا برگهای پرمانند سخت، نیزه ای شکل و از طول تا خورده اند به طور اریب به دمبرگ یا رگبرگ اصلی که طول و عرض آن در ارقام مختلف متغییر است متصل هستند نحوه قرار گرفتن برگچه ها بسته به واریته متفاوت هستند

اندامهای زاینده

گریبانه (اسپات)

گریبانه ها یعنی پوششهایی که خوشه های گل را تا زمان رشد کامل در بر می گیرند بر روی نقطه رشد در زوایای شاخه ها بصورت جوانه ظاهر می شوند آنها از درون غلافهای لیفی که قاعده محور برگ را تشیکل می دهند ظاهر می شوند

گریبانه ها در ابتدا سبز رنگ و سپس قهوه ای میشوند گریبانه های نر از گریبانه های ماده معمولاً کوتاه تر و پهن تر هستند متوسط تعداد آنها در نخل ماده در حدود ۱۲ـ۶ و در نخل نر قدری بیشتر است

گل آذین(خوشه گل)

با شکافتن گریبانه یا اسپات گل آذین که سنبله مرکب است آشکار می شود و ساقه اصلی یا محور خوشه رویت               می گردد رشد این محور ادامه یافته و در هنگام رشد کامل طول آن بسته به رقم گاهی تا ۲ متر یا بیشتر می رسد سنبلکها براق و طول آنها از ۱۰ سانتیمتر تا ۱ متر یا بیشتر متغیر است تعدادشان در هر خوشه گاهی تا ۱۵۰ عدد              می رسد گلها کوچک، معمولاًٌ زرد رنگ، سفت و چرمی، چسبیده به محور سنبلک و بی پایه اند و در انحنای سنبلک ایجاد می شوند

گلهای نر معطرند و از ۳ کاسبرگ، ۳ گلبرگ تخم مرغی ناقص و روپوش دار ، ۶ پرچم با محورهای کوتاه نوک تیز و برافراشته تشکیل شده اند

گلهای ماده ۳کاسبرگ دارند که بصورت کاسه کوچکی بنظر می آیند هر گل ماده دارای سه گلبرگ مدور فلسی، ۶  پرچم ناقص و سه پرچم آزاد با تخمکهای مستقیم و بی پایه و کلاله خمیده است در گلهای تلقیح شده معمولاً۲برچه نارس می ماند و تنها یکی به میوه تبدیل می شود.

برچه های نارس بصورت دواندام کوچک قهوه ای در کنار میوه تازه تشکیل شده باقی می مانند و پس از مدتی می رسند

 میوه

برحسب رقم و شرایط رشد، وزن میوه خرما بین ۲ الی ۶۰ گرم طول طول آن ۱۸ الی ۱۱۰ میلیمتر و عرض آن بین ۸ الی ۳۲ میلیمتر متغیر است از نظر رنگ میوه ارقام خرما متفاوت است ولی عمدتاً دو رنگ زرد و قهوه ای در اغلب ارقام دیده می شود از نظر جنس و میوه ارقام خرما به سه گروه نرم (تر) خشک و نیم خشک تقسیم می شود.

میوه های بذر دار تشکیل شده دارای مراحل رشد مختلفی با نامهای حبابوک، کیمری، خلال،رطب و تمر هستند.

حبابوک:

میوه کوچک، نابالغ و سبزرنگی که بعد از گرده افشانی تشکیل می شود را حبابوک گویند طول دوره حبابوک از ۱تا ۳ هفته بطول می انجامد

کمیری:

در این مرحله میوه رشد کرده و به رنگ سبز روشن در می آید این مرحله طولانی ترین مرحله رشد و نمو میوه می باشد.

خلال(خارک):

 این مرحله معروف به مرحله تغییر رنگ است که در آن رنگ میوه از سبز به زرد یا زرد کمرنگ ، صورتی یا قرمز تغییر می یابد

رطب:

در مرحله رطب ، میوه ها کم و بیش شفاف شده و رنگ آنها از رنگ دوره خلال به رنگ قهوه ای یا نزدیک به سیاه تغییر می یابد این تغییر رنگ با نرم شدن بافت میوه نیز همراه است.

تمر:

آخرین مرحله رسیدگی میوه خرما را تمر می گویند در این مرحله میوه مقادیر فراوانی از رطوبت خود را از دست می دهد تا آنجا که در اثر افزایش نسبت قند به آب در میوه ، امکان تخمیر قندهای موجود در میوه به شدت کاهش یا کاملاً متوقف میشود.

 هسته

برحسب رقم شرایط رشد دارای وزنی بین ۵/۰ تا ۴ گرم، طول ۱۲ تا ۳۶ میلی متر و عرض ۶ تا ۱۳ میلیمتر می باشد

هسته حالتی کشیده واز سمت شکم دارای یک شیار طولی است .

نیازهای اکولوژیک نخل خرما

بطور کلی خرما محصول نقاط حاره است اگر چه در نقاط نیمه گرمسیری نیز کشت شده است رشد خرما در نقاطی میسر است که دارای زمستان معتدل و تابستان گرم و خشک برای رسیدن میوه باشد و مدت ۷ـ۵ ماه از زمان گرده افشانی تا برداشت میوه باران یا رطوبت بیش از اندازه وجود نداشته باشد

عوامل آب و هوایی ، خاک، آب، توپوگرافی از جمله عوامل تعیین کننده مناسب بودن یک منطقه جهت کاشت خرما هستند.

 روشهای تکثیر خرما:

۱ـ تکثیر خرما از طریق بذر : تکثیر از طریق بذر (هسته) قدیمی ترین روش تکثیر خرما می باشد وتقریباً منشاء همه ارقام موجود در دنیا بذر می باشد تکثیر از طریق بذر در برنامه های تجاری تولید خرما منسوخ شده می باشد.

تکثیر از طریق بذر عمدتاً در برنامه های اصلاح وبه نژادی خرما و همچنین تولید نهال به منظور مصارف غیر خوراکی نظیر احداث فضای سبز یا تولید چوب به منظور نئوپان سازی می تواند مفید باشد.

۲ـ تکثیر از طریق پاجوش:

منجر به حفظ کلیه صفات و خصوصیات پایه مادری در گیاه جدید می گردد در حال حاضر رایج ترین مناسب ترین و ارزان ترین روش تکثیر نخل در دنیاست که توسط نخل کاران ایران نیز در نخلستانها انجام می شود.

ویژگی های پاجوش خوب عبارتند از :

۱ـ پایه مادری باید سالم و شاداب باشد

۲ـ پاجوش باید جوان در وضعیت رشد سریع به قدر کافی بزرگ و تقریباً استوانه ای شکل باشد

۳ـ پاجوش باید ریشه دار باشد

۴ـ پاجوش باید توسط کارگران ماهر و مجرب از تنه مادری جداسازی شده باشد

۵ـ محل قطع پاجوش باید کوچک صاف بدون ترک و شکاف باشد.

۶ـ هیچ گونه آلودگی به آفات و بیماریها نداشته باشد.

۷ـ تعداد پاجوشهای متصل به تنه مادری نباید زیاد باشد مناسب ترین تعداد ۵ـ۳ پاجوش پای هر نخل مادری است.

۸ـ وزن پاجوش بین ۲۵ـ۱۰ کیلوگرم باشد

۹ـ پاجوش ۵ـ۳ ساله باشد و قطر قاعده آن ۳۵ـ۲۰ سانتی متر باشد.

معایب تکثیر از طریق پاجوش

۱ـ تولید پاجوش معمولاً در دوره کوتاهی از زندگی نخل (۲۰ـ۸ سال اول ) صورت می گیرد.

۲ـ درصد تلفات نسبتاً بالا و نیاز به واکاری مجدد دارد( میانگین درصد گیرایی پاجوش در ارقام مختلف حدود ۶۰% است)

۳ـ زمان نسبتاً طولانی جهت ثمر دهی (۶سال به بالا) نیاز است.

۴ـ عدم امکان تولید انبوه نهال (هر درخت خرما در طول عمر خود حداکثر ۳۰ ـ ۲۰ پاجوش در شرایط مطلوب تولید می کند)

۵ـ نیاز به کارگر ماهر و مجرب جهت جداسازی از تنه مادری دارد

۶ـ هزینه زیاد جداسازی

۷ـ امکان انتشار آفات و بیماریها

عوامل موثر در گیرایی پاجوش:

۱ـ رقم

۲ـ زمان کاشت پاجوش

۳ـ نحوه جداسازی

رقم :

گیرایی پاجوش ها در ارقام مختلف متفاوت است که بستگی به قدرت ژنتیکی ریشه زایی و تحمل شرایط ناهنجار محیطی دارد

زمان کاشت پاجوش:  براساس تجارب موجود در کشور مناسب ترین زمان جهت انتقال و کاشت پاجوش در اغلب مناطق خرما خیز کشور به ترتیب فصلهای بهار و پاییز میباشد.

نحوه جداسازی: برای جداسازی پاجوش از پایه مادری ابتدا باید نخلستان ها را آبیاری نمود بعد از گاورو شدن خاک پای نخل باید خاک اطراف آن را کنار زد  به طوری که محل اتصال پاجوش به پایه مادری ظاهر گردد.

 نکته :قبل از انجام عملیات جداسازی پاجوش برگهای اضافی و خشک هر پاجوش ابتدا حذف و سپس بقیه برگها جمع شده و توسط طناب باریک یا بوسیله برگ خرما به هم بسته شوند تا در حین کار جداسازی پاجوش اولاً به پاجوش آسیب نرسد ثانیاً برای عملیات جداسازی ایجاد مزاحمت نکند.

 پس از مراحل فوق پاجوش برای جداسازی آماده می باشد جهت جداسازی پاجوش باید از افراد ماهر و مجرب استفاده نمود ناف پاجوش پس از جداسازی باید کاملاً صاف و سالم باشد.

برای قطع محل اتصال پاجوش به نخل مادری ( ناف) از وسیله ای بنام دیلم که دارای تیغه برنده تیز و فولادی است استفاده می گردد.

پاجوش را باید طوری از پایه مادری جدا کرد که ناف آن سالم و حداقل یک ریشه سالم داشته باشد پاجوشهای فاقد ریشه به دلیل عدم گیرایی ارزش کاشت نداشته و معمولاً سبز نمی شوند.

هرس و ضدعفونی ریشه پاجوش:

بعد از پایان عملیات جداسازی پاجوش قاعده برگهای پیر و برگهای پایینی پاجوش تا نزدیکی لیف ها حذف میگردند.      و قاعده پاجوش عاری از برگ باقی گذاشته می شود بهتر است پاجوش توسط محلول قارچ کش مناسب به منظور جلوگیری از رشد قارچهایی که منجر به پوسیدگی جوانه اصلی پاجوش میشوند ضدعفونی گردد

نکته: در صورت عدم امکان کاشت به موقع پاجوش می توان تا حدود ۲۰ روز پس از جداسازی پاجوش نسبت به نگهداری آن در آب (فقط ریشه درون آب) اقدام نمود.

نحوه کاشت : کاشت پاجوش در زمین اصلی یا خزانه انجام می گیرد کشت در خزانه بدلیل مراقبت و رسیدگی بهتر احتمال گیرایی پاجوشها را افزایش می دهد کاشت در خزانه به دو روش کرتی و جوی و پشته انجام میگیرد. ابعاد کرت بسته به بافت خاک متفاوت است.

در خاک با بافت متوسط معمولاً ابعاد کرتها ۱۰*۴ متر در نظر گرفته می شود و پاجوشها به فاصله یک متر از یکدیگر کاشته می شود .

در روش جوی و پشته عرض پشته ها حدود ۱۰۰ـ ۷۵ سانتیمتر و پاجوشها به فاصله یک متر از هم روی پشته کاشته می شود همچنین می توان عرض پشته ها را دو برابر گرفت و پاجوشها را در دو طرف پشته بصورت مثلثی کشت نمود پس از آماده سازی خزانه اقدام به حفر گودالی به ابعاد حدود یک متر (بسته به اندازه پاجوش) می نمایند جهت پر کردن چاله ها می توان از مخلوط ماسه بادی و خاک سطح الارض زراعی به نسبت مساوی یا مخلوط کود حیوانی ماسه و خاک سطح الارض استفاده نمود

مناسب ترین کاشت عمقی است که محل بزرگترین قطر پاجوش با سطح خاک هم سطح گردد

پوشش پاجوش:

ایجاد پوشش مناسب در اطراف پاجوش خرما بعد از کاشت آن در خزانه یا زمین اصلی نیز از عواملی است که میتواند گیاه را در مقابل عوامل نامساعد محیطی از جمله سرما و گرما محافظت نماید .یکی از مناسب ترین و فراوان ترین این مواد برگ نخل خرما است که تقریباً در تمام مناطق جهت پوشش دادن پاجوشهای کشت شده مورد استفاده قرار               می گیرد. به این منظور هر پاجوش بوسیله ۸ـ۶ برگ خرما که قسمت پایین و خاردار آن حذف شده پوشانده می شود عمل پوشش دادن پاجوشها هرچه زودتر انجام شود بهتر است.

پس از کاشت پاجوش و تهیه تشتک اطراف آن باید اطراف تنه پاجوش را با مالچ مناسب (کلش گندم ، خاک اره سالم و غیره) پوشش داد این کار باعث کاهش میزان تبخیر آب و جلوگیری از رشد علفهای هرز می گردد.

آبیاری

 در روش آبیاری سطحی بهترین روش آبیاری روش تشتکی است . تشتک اطراف پاجوش باید ۸/۱ ـ ۵/۱ متر قطر و ۳۰ـ۲۰ سانتیمتر عمق داشته باشد آبیاری به روش قطره ای بدلیل یکنواختی بیشتر رطوبت و همچنین گیرایی بیشتر پاجوشها وضعیت مطلوب تری نسبت به روش سطحی دارد بعد از کاشت پاجوش باید فوراً آنرا آبیاری کرد و تا ۶ـ۴ ماه باید آبیاری به گونه ای صورت گیرد که خاک اطراف پاجوش مرتب مرطوب باشد.

 بسته به نوع سیستم کاشت ( کاشت در خزانه یا در زمین اصلی) می توان از دو روش آبیاری نواری و تشتکی یا تحت فشار (قطره ای ـ بابلر) استفاده نمود.

در آبیاری تحت فشار قطر تشتک اطراف پاجوش ۳ متر و عمق آن ۳۰ـ۲۰ سانتیمتر در نظر گرفته می شود

تکثیر خرما به روش کشت بافت:

کشت بافت گیاهی عبارت است از تکنیکی برای تولید و تکثیر گیاه کامل از بخشهایی از سلول یا بافت گیاه.

 این نوع تکثیر مرسوم به تکثیر ریز ازدیادی است و با دو روش تولید گیاهک از طریق اندام زایی و جنین رویشی یا گیاهک زایی امکان پذیر است. در هر دو روش یک محیط آزمایشگاهی استریل و استفاده از هوای تصفیه شده الزامی است.

فوائد تکثیر خرما به روش کشت بافت عبارتند از :

ـ درختان خرمای حاصل از کشت بافت کاملاً شبیه به والدین (true to type) هستند

ـ امکان تولید انبوه نهال شبیه به گیاه مادری وجود دارد

ـ واریته های کمیاب خرما را می توان در مقیاس وسیع تولید نمود.

ـ تکثیر نخل خرما به روش کشت بافت را می توان در هرزمان و هر فصل انجام داد بنابراین تحت تأثیر شرایط فصلی قرار ندارد

ـ مدت زمان تولید نهال به حد قابل ملاحظه ای کاهش می یابد.

ـ امکان تکثیر ارقام ماده برتر و سالم ، واریته های مقاوم به بیماریهای و شوری و تنش های محیطی و هم چنین تولید انبوه پایه های نر پرگرده با ویژگی های متازنیایی مطلوب وجود دارد

ـ نهالهای کشت بافت دارای سیستم ریشه توسعه یافته هستند بنابراین درصد بقاء آنها در مزرعه بالاتر از ۹۰ درصد است ضمن اینکه جهت استقرار در مزرعه به آب زیادی (برخلاف پاجوش) نیاز ندارند.

ـ نهالهای کشت بافتی در هر زمان از سال قابل کشت هستند

ـ هویت رقم نهال حاصل از کشت بافت مشخص و تضمین شده است

ـ انتقال نهال راحت تر و هزینه انتقال آن پایین است

ـ خطر انتشار آفات و بیماریهای نخل از یک منطقه به منطقه دیگر یا از یک کشور به کشور دیگر وجود ندارد و یا بسیار کم است .

ـ تولید باغهای یکدست از نظر ساختار ژنتیکی و ظاهری ، رشد سریع و ثمر دهی زود هنگام (۳ـ۲ سال زودتر نسبت به

پاجوش ) را می توان از مزایای کشت بافت نام برد.

 کاشت

مراحل احداث نخلستان:

۱ با توجه به صنعت دائمی بودن نخل خرما، مرحله کاشت یکی از مهمترین مراحل احداث نخلستانهای تجاری خرما می باشد قبل از هرگونه اقدام عملی در زمینه احداث نخلستان باید مطالعات زیر انجام شود.

ـ بررسی وضعیت آب هوای منطقه

پس از بررسی مساعد بودن منطقه مراحل بعدی انجام شود

ـ بررسی وضعیت خاک

نمونه برداری از خاک و اعماق مختلف (۳۰ـ۰ ،۶۰ـ۳۰ ،۹۰ـ۶۰ ،۱۲۰ـ۹۰) سانتی متری وتجزیه آن به منظور اطلاع از کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک ضروری است.

ـ بررسی وضعیت آب:

میزان آب قابل استفاده، دائمی بودن منبع آب، مسیر جریان آب از منبع تا سر مزرعه و کیفیت آب آبیاری (شوری ،ph ) با انجام آزمایشها باید بررسی گردد.

ـ میزان سرمایه مورد نیاز:

سرمایه مورد نیاز جهت خرید زمین و آب، تسطیح، اصلاح خاک، زهکشی، احداث سیستم های آبیاری ، خرید پاجوش یا نهال کشت بافت ، کود حیوانی و شیمیایی، سموم آفت کش ،حفر گودال کاشت، خرید لوازم و ادوات مورد نیاز کاشت، داشت و برداشت و تعداد نیروی کارگر مورد نیاز باید دقیقاً محاسبه و براساس میزان سرمایه مورد نیاز نسبت به احداث نخلستان مطابق با اصول فنی اقدام نمود.

۲ـ انتخاب رقم

ویژگیهای مهم در انتخاب رقم، معرفی وکاشت آن در یک منطقه عبارتند از:

ـ سازگاری با شرایط آب وهوایی منطقه

ـ عملکرد بالا

ـ کیفیت مطلوب(رنگ ، مناسب،شکل واندازه و طعم مناسب، نسبت گوشت به هسته بالا،درصد ترکیبات مغذی مناسب فیبر کم در میوه)

ـ مقاومت یا تحمل در مقابل آفات و بیماریها.

ـ مقاومت یا تحمل بالا در مقابل شرایط نامساعد خاک و آب

ـ قابلیت حمل و نقل و انبارداری بالا

ـ عدم ابتلا به آفات انباری، ترشیدگی و آلودگی به بیماریها در انبار

ـ قابلیت شستشو در ( ارقام خشک) و بسته بندی مناسب

ـ زمان مناسب رسیدن محصول و عرضه به بازار مصرف.

ـ اقتصادی بودن قیمت محصول

سازگاری با منطقه کاشت:

سازگاری با شرایط آب و هوایی منطقه فاکتوری بسیار مهم و اساسی در انتخاب و معرفی آن رقم در منطقه می باشد.

با وجود اینکه نخل خرما تحمل بسیار زیاد در مقابل شرایط نامساعد محیطی دارد اما تولید محصول با کمیت و کیفیت مطلوب در ارقام مرغوب و تجاری منوط به تأمین نیازهای اکولوژیک خاص آن رقم است.

عملکرد بالا:

بدون شک یکی از مهم ترین اهداف در تولید هر محصول زراعی و باغی استفاده از حداکثر پتانسیل ژنتیکی تولید آن محصول می باشد میزان عملکرد ارقام مختلف یک نبات در شرایط محیطی یکسان متفاوت است.

عمکلرد بالای هر رقم باعث افزایش راندمان تولید درآمد نخل کار می گردد

کیفیت:

در شرایطی که صرف عملکرد بالا نمی تواند مبنای اتخاذ تصمیم صحیح در معرفی یک رقم در یک منطقه باشد. اما گاهی با وجود عملکرد پایین ، کیفیت عالی می تواند معیاری برای معرفی آن رقم باشد.زیرا کیفیت بالا ودر نتیجه قیمت اقتصادی و مطلوب جبران کاهش عملکرد محصول را می نماید.

 زمان رسیدن و عرضه به بازار

ارقام خرما از نظر رسیدن به سه گروه زودرس،میانرس، دیررس تقسیم می شوند.

مقاومت به خشکی ،شوری

خرما محصول مناطق گرم و خشک است در اینگونه مناطق کمبود آب، مقدار بالای نمک و شوری آب و خاک از مشکلات عمومی به شمار می روند. بنابراین برحسب شرایط منطقه کاشت و نوع محدودیت باید ارقامی انتخاب نمود که از قدرت تحمل بیشتری برخوردار باشند.

طبقه بندی گیاهشناسی درخت خرما (بخش دوم)