کشت و پرورش موز (بخش اول)

تاريخچه و پراكنش موز در جهان
موز يكي از قديميترين گياهاني است موطن اصلي آن بدرستي روشن نيست ولي حكاكي هايي از درخت موز بر روي سنگها و غارهاي هندوستان يافت شده است .
باستان شناسان موطن اصلي آن را جنوب شرقي آسيا مي دانند اين گياه از دو راه در ساير ممالك دنيا منتشر شده است يكي از راه جنوب شرقي آسيا به جزاير اقيانوسيه تا مجمع الجزاير هاوائي ، ژاپن و جنوب چين رفته است و ديگري از سمت غرب به كشورهاي آفر يقايي و از آنجا به سواحل شرقي آمريكاي مركزي و مجمع الجزاير آنتيل و آمريكاي جنوبي رسيده است .
 قدمت موز به بيش از 3000 سال مي رسد و مورخين معتقدند كه بشر از زمانهاي ماقبل تاريخ اين گياه را مي شناختند و از ميوه آن استفاده مي كردند .
موز يكي از بهترين ميوه هاي گرمسيري است كه در سطح گسترده اي در جهان كشت شده و داراي تجارت جهاني و سيع مي باشد . كل توليد جهاني موز در سال 1993 حدود 5224200 تن بوده است .
پيشرفته ترين مالك توليد كننده موز هند ، مالزي ، اندونزي ، جامائيكا ، كنگو ، اكوادور ، كنيا و اوگاندا مي باشد .

وضعیت کشت موز در ایران

الف-موقعیت کشت موز در استان هرمزگان:
باغات موز استان هرمزگان در شهرستان میناب ، رودان و جاسک قرار داد که سطح زیرکشت آنها به ترتیب عبارتند از 65 ، 18 و 30 هکتار می باشد. ارقام کشت شده موز در استان هرمزگان عبارتند از: دوارف کاوندیش ، کاوندیش چینی ، گراندناین ، میسیوری ، رقم محلی (پلنتین)             می باشد.
با توجه به شرایط آب و هوایی و حداقل و حداکثر دمای سالانه در طی دوره 36 ساله شهرستان میناب (8/2 درجه سانتیگراد ، 48 درجه سانتی گراد) ، رودان (1 درجه سانتیگراد ، 49 درجه سانتیگراد) و جاسک (6 درجه سانتی گراد ، 43 درجه سانتی گراد) ، مناسبترین مکان جهت پرورش موز در استان هرمزگان در صورت تأمین آب آبیاری مناسب شهرستان جاسک می باشد.
کشاورزی شهرستان جاسک در سه حوزه : شرق جاسک ، بخش بشاگرد و غرب جاسک واقع         می باشد که حوزه بشاگرد به دلیل دوری از دریا و کوهستانی بودن منطقه ، کشت گیاه موز بازده خوبی ندارد.
حوزه غرب مناسب کشت موز می باشد و سطح زیرکشت موجود موز که رقم کاوندیش می باشد در حدود 5 هکتار است و امکان توسعه آن در سطح 180 هکتار وجود دارد( جدول 1)
حوزه شرق جاسک که به استان سیستان و بلوچستان و شهرستان چابهار منتهی می شود و مناسبترین حوزه شهرستان جاسک جهت پرورش کشت گیاه موز می باشد که سطح زیرکشت موجود حدود 20 هکتار است و امکان توسعه آن در صورت تامین آب ، آبیاری مناسب در سطح حدود 830 هکتار وجود دارد. (جدول 2)

ب-موقعیت کشت موز در استان سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان یکی از مستعدترین مناطق کشت موز در ایران می باشد و کشت موز در چابهار در مناطق باهوکلات ، کهیر ، زرآباد و ایرانشهر صورت می گیرد که کل سطح زیرکشت آن 3316 هکتار و تولیدی معادل 200/70 تن در سال می باشد.

جدول1
روستاهای حوزه غرب جاسك پیش بینی توسعه سطح زیرکشت موز در حوزه غرب/هکتار
کوئیک 50
جاسک کهنه 50
لافیک 30
زمین لشکری 50
جمع 180

جدول 2
روستاهای حوزه شرق جاسک پیش بینی توسعه سطح زیرکشت موز در حوزه شرق/هکتار
جگین 500
گابریک 100
سدیج 200
کیکی 20
اسکانی کوچ 10
جمع 830

گياهشناسي موز
موز گياه علفي تك لپه اي است و از خانوادهmusace مي باشد .
دو گونه موز وجود دارد كه عبارتند از 1-  musa acuminata  2-  musa balbisiana   و بيشتر ارقام موز هيبريداين گونه ها به شمار مي آيند .
مو زگياه سريع الرشدي است و شامل يك شبه ساقه كاذب كه بوسيله گروهي از لايه هاي متحد المركز محكمي از غلاف برگي شكل مي گيرد و يك ريزوم زير زميني و يك سيستم ريشه اي فيبري دارد . يك گياه كامل mat  ناميده مي شود و شبه ساقه شامل تنه اصلي كه برگها و گل و ساقه ميوه دهنده را در بر ميگيرد .
ريزوم : ريزوم يك ساقه زير زميني با تعداد زيادي مرسيتم كه شبه ساقه و ساقه گل دهنده و ريشه هاي فيبري را بوجود مي آورد .

غلاف و برگها :
برگهاي موز شامل ساختمان لوله مانند بلندي كه نيام مي نامندد و يك دمبرگ محكم و پهنك پهني مي باشد . تعداد زيادي از نيام ها در كنار هم قرار مي گيرند و يك شبه ساقه را تشكيل مي دهند و يك شبه ساقه ممكن است در طول زمان زندگي اش بيشتر از 40 برگ داشته باشد آخرين برگي كه روي ساقه هوايي ظاهر مي شود خيلي كوچك و به شكل براكته يا برگچه مي باشد كه نقش آن حفاظت خوشه موز از عوامل جوي مانند تابش شديد آفتاب و يا باران هاي شديد مي باشد .

ريشه :
تعداد زيادي ريشه فيبري حدود 200 تا 500 عدد از ريزوم بوجود مي آيند و اگر خاك داراي زهكش مناسب و حاصلخيز و عميق باشد ريشه ها 5/1 متر عمودي و 6/4 متر افقي گسترش پيدا مي كند .

گل و ميوه :
گل آذين موز در مركز شبه ساقه 15-10 ماه بعد از كاشن ظاهر مي شود در اين مدت 32 تا 26 برگ توليد مي كند . عمل گلدهي موز shooting ناميده مي شود .
گلها به صورت مار پيچي در طول محور گل آذين در گروههاي 10 تا 20 تايي ظاهر مي شوند كه بوسيله براكته هاي گوشتي سبز متمايل به ارغواني پوشيده شده است كه در جريان رشد و توسعه گلدهي ، پوشش آن ها مي ريزند . اولين گلهايي كه ظاهر مي شوند گلهاي ماده مي باشند و در ارقام خوردني تخمدانها سريعاً بوسيله عمل بارتنوكارپي (بدون گرده افشاني ) در رديف هاي مشخصي كه دست ناميده مي شود رشد مي كنند .
اگر چه بيشتر ارقام موز توليد ميوه بدون بذر مي كنند ولي تعدادي از ارقام مي توانند توليد بذر نمايند گلهاي انتهايي در خوشه گل ، گلهاي نر مي باشند و شبه ساقه موز فقط يكبار گل آذين مي دهد و پس از تشكيل ميوه و برداشت آن ساقه كاذب بريده مي شود .
زمان گلدهي تا برداشت ميوه بستگي به درجه حرارت ، نوع رقم ، رطوبت ، خاك و روشهاي كاشت دارد وبين 80 تا 180 روز طول مي كشد. به هر يك از از ميوه ها موز يك انگشت مي گويند كه در دستجات 12 عددي روي دست خوشه تشكيل مي شوند معمولاً هر خوشه داراي 150 عدد ميوه است .

مصارف موز :
ميوه موز هنگام رسيدن طعم شيريني دارد بجز موزهايي كه به صورت پخته شده مصرف مي شوند و plantain نام دارند .
پلنتين ها موزهاي هيبريدي هستند كه محور گلهاي نر آنها از بين رفته و يا فاقد گلهاي نر هستند پلنتين  هميشه قبل از مصرف پخته مي شوند و سطح بالايي از نشاسته نسبت به موزهاي معمولي دارد و دو گروه پلنتين وجود دارد : 1- French 2- Horn
موزها به صورت تازه خوري و در سالاد ، دسر و آبنباتها بكار مي رود و موز منبع خوب اسيد اسكوربيك (ويتامينc ) ، ويتامين B6 و پتاسيم  و غني از كلسيم و آهن مي باشد . ساكارز در حدود دو سوم قند ميوه را تشكيل مي دهد و اسيد ماليك اسيد اصلي موز است . ارزش تغذيه اي موز در جداول 1 و 2 مشخص شده است .
از ميوه هاي نرسيده موز در تهيه چيپس هاي نمكي موز استفاده مي شوند و ساقه هاي خرد شده موز در تغذيه دام مورد استفاده قرار مي گيرد.

جدول يك : درصد تركيبات موز

درصد تركيبات ميوه گرم درصد گرم ميوه
آب 80-58
نشاسته 3
قند 4/22-1/15
خاكستر 8/1-6/0
چربي 4/0
پروتئين 7/2-1/1
فيبر 4/3-3/0

جدول شماره دو : ويتامين هاي موجود در ميوه

درصد تركيبات ميوه گرم درصد گرم ميوه
ويتامين A واحد بين المللي  125
ويتامينC 8
تيامين 03/0
ريبوفدادين 035/0
نياسين 4/0

ارقام موز
تعداد زيادي ارقام موز وجود دارد كه والدينشان acuminata     musa و balbisiana    musa مي باشند كه ارقام موز دييلوئيد ، تري پلوئيد و تترا پلوئيد و هيبريد بين acuminata     musa و balbisiana    musaمي باشند .
acuminata  .   m و balbisiana  .  mبه ترتيب با A و B نشان مي دهند و آنها با قرار گيري يكي يا تعداد بيشتري از كروموز مها در كنار هم طبقه بندي مي شوند كه سطح پلوئيدي مي نامند براي مثال AB يك دپيلوئيد و AAB تري پلوئيد و AABB تترا پلوئيد مي باشد ارقام تري پلوئيد رايجترين ارقام هستند و ارقام ديپلوئيد كمتر استفاده مي شود و تتراپلوئيد  مصرفش رايج نيست .
موز داراي كلونهاي مختلفي است كه به زير گروههاي متفاوتي تقسيم بندي شد ه اند تقريباً تمام ارقام صادراتي دنيا در حال حاضر در زير گروه كاونديش قرار دارند . معمولاً گروه كاونديش AAA مقاوم به بيماري پاناما و حساس به سيگاتوكا مي باشد و اين گروه داراي ارقام مختلفي است كه بين آنها 5 رقم دوارف كاونديش ، والري ، ويليامز ، گراندناين و كاونديش چيني يكي از بهترين ارقام تجاري دنيا هستند كه در اكثر كشورهاي توليد كننده موز كشت مي شوند .

موز ايده آل براي مناطق نيمه گرمسيري
1- ساقه كاذب درخت بايد كوتاه و قوي باشد كه گياه را در برابر بادهاي شديد نيمه گرمسيري ثابت نگه دارد كه اين ويژگي ، نگهداري خوشه و برداشت را آسان مي نمايد .
2- ساقه كاذب بايد در مدت زمان معين برگ نهايي خود را توليد نمايد  و يا پتانسيل توليد تعداد برگ قبل از گلدهي كم باشد . اين دو فاكتور در كوتاه كردن زمان رشد رويشي موثر ند با توجه به اينكه در مناطق نيمه گرمسيري بدليل ركود رشد در فصل زمستان رشد رويشي طولاني تر مي باشد .
3- بايد ارقام مقاوم به عارضه Chok throat « شاك ترات » باشد كه در اثر اين عارضه برگها در انتهاي ساقه كاذب متراكم و حالت روز ت پيدا نموده و مانع از بيرون آمدن حالت طبيعي خوشه مي شوند .
4- بايد ارقام داراي كيفيت مناسبي از نظر خوشه (طول خوشه بلند و ميوه هاي كشيده بلندي ) داشته باشد .
5- در مقابل بيماري پاناما مقاوم باشد .
متاسفانه رقمي كه تمام اين ويژگي را داشته باشد يافت نمي شود . مثلاً ارقام پاكوتاه داراي ويژگي با توليد خوشه ضعيف و يا شاك ترات مي باشند در حاليكه تمام ارقام پابلند در مقابل باد ناپايدار مي باشند و اعمال مديريت با مشكل مواجه مي شود .
بنابراين انتخاب يك رقم موز ايده آل براي مناطق نيمه گرمسيري مانند مناطق جنوبي كشور ما شامل مصالحه اي بين مديريت مورد نياز مقاومت در برابر شاك ترات و داشتن خوشه با كيفيت محصول بالا مي باشد .
نگهداري موز رقم دوارف كاونديش راحت و پايداري خوبي در برابر باد دارد اما پتانسيل محصول پايين و كيفيت خوشه ها ضعيف مي باشد .( دم خوشه كوتاه ، پنجه ها فشرده و طول ميوه كوتاه ) و گلدهي زمستانه عارضه شاك ترات Chok throat را تشديد مي كند . از طرف ديگر رقم ويليامز داراي بوته هاي بلند تر است كه سبب ناپايداري بوته مي شود و اعمال مديريت مشكلتر است اما محصول خوشه ها بالا ، طول ميوه و دم خوشه بلند تر و خوشه استوانه اي شكل از محاسن مشخص اين رقم مي باشند و بوته ها به پديده شاك ترات مبتلا نمي شوند .
ارقام گراندناين و كاونديش چيني به موز ايده آل پيشنهاد شده نزديكتر هستند اين دو رقم هم از لحاظ ارتفاع كوتاهتر و زمان به گل رفتن زودتر از ويليامز مي باشند با وجود اينكه بسياري از مزاياي خوشه موز اين رقم را دارند .
تعدادي ارقم موز پلنتين در جدول 2و1 مشخص شده است .
رقم گروس ميشل (AAA ) مقاومت آن به سرما كم و حساس به بيماري پاناما مي باشد معمولاً گروه كاونديش AA مقاوم به بيماري پاناما و حساس به سيگاتوكا مي باشد .
بلندترين كلون Lacatan است و بعد از آن بترتيب Robusta ،Giant Cavendish  ، Grand  Nain ، Dwarf Cavendish مي باشند .
تعدادي رقم به نام Ladys  finger وجود دارد كه رايجترين finger  Ladys يك AAB است كه pome ، pruta و Brazilian ناميده مي شود . كلوني پابلند و مقاوم به شرايط سرد با ميوه كوچك و شيرين مي باشد و چون حساس به باد شديد و بيماري پاناما است براي كاشت تجاري توصيه نمي شود .
رقام غالب كشت شده در جنوب كشور هاريچال است كه از قديم در منطقه كشت شده و تقريباً سازگاري خوبي با شرايط آب و هوايي مناطق جنوبي كشور را داشته و بومي شده است گروه كاونديش (كاونديش پاكوتاه ، گراندناين ) و ارقام FHIA را مي توان در ايران كشت نمود .
ارقام ديگري از گروه AAB و ABB نيز در مناطق مختلف استان هرمزگان وجود دارند كه مي تواند گياهان مناسبي براي كشت در منازل و يا بصورت تجاري كشت شده و براي مصرف محلي بكار روند .
جدول ارقام موز1 :
موارد مصرف حساسيت بيماري پاناما ميزان مقاومت به سرما ارقام گروه سطح پلوئيدي زير گروه گونه
توصيه نمي شود  مقاوم كم  Ladys  Finger و Datil و Nino
pisangmas و Honey و  sucrier AA ديپلوئيد  ......... Musa
acami nata
توصيه نمي شود  حساس كم Pisang  ambonو Gros michel
Banano و Guineo  gigante
Platano roatan AAA تـــري پــلــوئــيــد  ......... 
تجاري – فضاي سبز خانه مقاوم متوسط  Enanoو Dwarf  Cavendish
Gove nor و  Dwarf Chinese
Johnson  و pisang serendah  AAA  cavendish 
تجاري – فضاي سبز خانه مقاوم متوسط  Green  Red و Dwarf Red
 AAA  Cavendish 
تجاري – فضاي سبز خانه مقاوم متوسط Valeryو Giant Cavendish
Williams و Giant Chinese
Robusta و mons  mari
Porto Riqueو pisang buai
Williams Hybrid AAA  Cavendish 
تجاري – فضاي سبز خانه مقاوم متوسط Umalog و Grand Nain AAA  Cavendish 
تجاري – فضاي سبز خانه مقاوم متوسط Cuban Red و Red
Red Jamaican AAA  Cavendish 
فضاي سبز خانه مقاوم متوسط Pisang masak و Lacatan
Giant fig و monte cristo وhijau AAA  Cavendish 

جدول ارقام موز 2 :
موارد مصرف حساسيت بيماري پاناما ميزان مقاومت به سرما ارقام گروه سطح پلوئيدي زير گروه گونه
فضاي سبز خانه  مقاوم  ؟ Ladys finger  و Ney pooran
Farine franceو Apple AB ديپلوئيد  ......... M. acuminate
×
m. balbisiana hybrid
فضاي سبز خانه مقاوم  متوسط  Grindyو pisang raja  AAB تـــري پلوئيد  پــلــوئــيــد  ......... 
فضاي سبز خانه مقاوم  خوب  Pisang keling و mysore
Thousand Grainو poovan  AAB  ....... 
فضاي سبز خانه حساس متوسط  Pisang rastali و Apple,silk
Sugar و macaو manzana
manzano AAB  ........ 
فضاي سبز خانه حساس خوب  Ladys finger
Pome, pisang kelat Jambi
Brazilian prata AAB  ..... 
فضاي سبز خانه مقاوم  متوسط  Banana creoleو Green french
Tigerو  wineو pink french
Black French و Banae rouga
Banae puce وBanae noire
Banae cent livres و Giant AAB  Plantaion French
type 
فضاي سبز خانه حساس  كم Hawaianoو Hua moa AAB   
فضاي سبز خانه مقاوم كم Banane corneو Horsc plantain
Pisangو DominicoGigante
Common plantainو tandok
 AAB  Plantain
Horn types 
تجاري و فضاي سبز خانه  حساس  خوب Chatoو Burroو Bluggoe
Horseو moko Orinoco
Banane ABB  ........ 
فضاي سبز خانه حساس  خوب Kluainamو pisang awak
Pisang abu kelingو wa
Apple plantain و Largo
Blue javaو Ice cream  ABB  ........  
فضاي سبز خانه مقاوم  ؟  Cardabaو pelipita ABB  ........  

فاكتورهاي محيطي
- درجه حرارت
- درجه حرارت بين15 تا 38 درجه سانتي گراد در بسياري از مناطق توليد موز وجود دارد.
- گلدهي موز در شرايط گرم و داغ صورت مي گيرد براي رشد ساقه گلدهنده بهترين درجه حرارت28-26درجه سانتي گراد مي باشد و رشد ميوه در 30-29 درجه سانتي گراد صورت مي گيرد . رشد گياه موز در درجه حرارت زير 16  د رجه سانتي گراد كم مي شود و در درجه حرارت 10 درجه سانتي گراد متوقف مي شود .
- علائم صدمات سرمازدگي در درجه حرارت هاي زير 16 درجه سانتي گراد و بالاي  صفر درجه سانتي گراد شامل :
- عدم ايجاد ساقه گلدهنده يا ظهور خوشه ميوه از شبه ساقه كه Chok throat ناميده مي شود .
- ميوه ها در زمان رسيدن رنگ زرد كمرنگ يا سبز متمايل به خاكستري دارند .
- شكل ميوه ها كج و نامتناسب و ميوه ها زود فاسد مي شود .
- صدمات سرمازدگي و يخ زدگي جبران ناپذيري در دماي زير صفر درجه سانتي گراد اتفاق مي افتد .
- درجه حرارت زير 6 درجه سانتي گراد باعث سرمازدگي شديد و از بين رفتن درختان مي شوند. درجه حرارت بالاتر از 38 درجه سانتي گراد باعث توقف رشد و سوختگي شديد برگها مي گردد.
علائم صدمات يخ زدگي شامل آب گزيدگي در همه قسمتهاي بالاي سطح زمين از گياه موز و قهوه اي شدن و خشك شدن و از بين رفتن برگها و شبه ساقه و ميوه ها مي باشد .
درجه حرارت زير 2- درجه سانتي گراد گياه را تا روي سطح خاك خشك مي كند اگر چه رشد جديد معمولاً از جوانه هاي ريزرم زير زميني با برگشت به هواي گرم صورت مي گيرد . درجه حرارت بالاي 37 درجه سانتي گراد باعث سوختن برگها و باريك شدن برگهاي جديد گياه مي شود و اثر سوء در رشد موز خواهد داشت و در رشد درخت و گلها اختلال حاصل مي شود .

- باد
باد در مناطق نيمه گرمسيري مسئله مهمي است . بادهاي بالاي 45 تا 25 مايل در ساعت باعث واژگون شدن و شكستن شبه ساقه موز مي شود . ادامه باد  باعث بريدگي و پاره گي برگها و خشكي برگها و از بين رفتن تاج گياه مي شود . به منظور جلوگيري از خسارت باد به موز ستانها و توليد بهينه ، لازم است از ارقام موزهاي پاكوتاه استفاده شود و اطراف موزستانها دو يا سه رديف از موزهاي پا بلند و يا ني مانند ني الفانكراس و يا (sesbanio ) از خانواده بقولات كه بسيار سريع الرشد است كشت گردد تا قطعات موز از وزش باد مصون بمانند .

- خشكي
- درجه حرارت و رطوبت خاك فاكتورهاي مهمي در توليد موز هستند كمبود آب در هر زماني باعث كاهش تعداد ميوه و اندازه ميوه و عملكرد محصول نهايي مي شود .
ارقام موز باژنهاي balbisiana    musa نسبت به ارقام  acuminata     musa به خشكي تحمل بيشتري دارند .
علائم استرس خشكي شامل پيچدگي برگها ، تغيير رنگ برگ به سبز كمرنگ و زرد و پژمردگي برگهاي مي باشد و برگهاي كوچك و نابالغ خشك مي شوند . استرس خشكي شديد باعث خفه شدن ( choiking ) و از بين رفتن و شكستن شبه شاقه مي شود .
گياه موز تحمل حالت غرقابي (زه بالاي آب ) ندارد و معمولاً گياه 24 تا 48 ساعت در شرايط غرقابي با آب متحرك زنده مي ماند ولي آب  راكد سريعاً گياه را از بين مي برد . موز در نواحي كه زه آب بالاست نبايد كاشته شود . در نواحي كه سفره آب بالا و خاك مرتباً اشباع است كاشت موز روي بسترهايي بايد صورت بگيرد .
علائم تداوم رطوبت ( البته غير از حالت غرقابي خاك) ، شامل كوتاهي گياه ، زردي برگ و كاهش عملكرد مي باشد .

- سايه
گياهان موز در برابر سايه متوسط مقاوم هستند ( تا 50 درصد ) اگر چه در محلهاي سايه رشد و نمو گياه و ميوه كاهش پيدا مي كند . در بيشتر مناطق نيمه گرمسيري شرايط آفتابي كامل يا نزديك به آن جهت توليد محصول خوب توصيه مي گردد . گياهاني كه در شرايط سايه زياد قرار دارند ، كاهش رشد و توليد كم و كيفيت ميوه پايين دارند .

- شوري
گياهان موز در خاكهاي شور رشد مناسب و ميوه خوبي توليد نمي كنند .
علائم خسارت شوري شامل زردي و خشكي حاشيه هاي برگ و كوچكي ميوه و بد شكل بودن آنها است .
- ارتفاع و عرض جغرافيايي
موزها از سطح دريا تا ارتفاع 2000متري بسته به آب و هواي منطقه اي مي توانند رشد كنند شرايط مناسب براي رشد گياه موز در عرض جغرافيايي 30 درجه شمالي و جنوبي خط استوا قرار دارد ولي بهترين شرايط تا عرض جغرافيايي  درجه15 شمالي و جنوبي مي باشد .

- خاك
بهترين محل كاشت موز در سطح صاف با شيب % 1-0 و زهكش خوب و خاك عميق با مواد آلي زياد مي باشد . بهترين خاك براي پرورش موز خاكهاي شني ، رسي ، لموني  با حداكثر 40 درصد رس و قابل نفوذ مي باشد و PH خاك بين 5/5 تا 8 براي كشت موز مناسب است .
مهمترين فاكتور خاك زهكش است و در نواحي رطوبت خيز و خاكهاي غرقابي بسترهاي مرتفعي بايد ساخته شود و طرح ريزي مناسبي از نظر شيب زمين براي زهكشي آب بايد انجام شود. موز براي رشدش احتياج به خاك مناسب حداقل تا عمق 30 سانتي متري دارد و عمق ريشه تا 30 سانتي متري ضرورت داشته و بقيه ريشه ها داراي رشد افقي است .
 
ازدياد موز
در تكثير موز دو روش مورد استفاده قرار مي گيرد :
1- روش معمولي يادرشت تكثيري يا ماكرو پروپگيشنmacro  propagation
2- روش ريز تكثيري يا ميكرو پروپگيشن micro  propagation
تكثير موز به طريق رويشي يا vegetative معمولاً بوسيله پاجوش و ريزوم انجام مي گيرد :
1- استفاده از جوانه ها :
اين جوانه ها پاجوش هاي جوان كنار بوته مادري هستند كه هنوز تشكيل برگ نداده اند .
2- پاجوش هاي شمشيري :
پاجوش هايي هستند كه داراي برگهاي شمشيري شكل و باريك بوده و به ارتفاع 75 سانتي متر رسيده اند .
3- پاجوش هاي آبي :
پاجوش هاي كوچكي هستند كه داراي برگهاي پهن و عريض مي باشند پاجوش هاي آبي توليد ميوه هاي نامرغوبي مي كند بنابراين توصيه نمي شود .
4- پاجوش هاي بكر :
پاجوش هاي بزرگي كه داراي برگهاي پهن و عريض اند ولي هنوز گل نكرده اند .
5- تكه هاي ريزوم :
بعد از ميوه دادن يك ساقه موز ، ريزوم را از زمين در آورده و به چند تكه تقسيم مي كنند و از هر تكه كه شامل يك جوانه به وزن 2 كيلو گرم يا بيشتر مي باشد براي كاشت استفاده مي كنند . البته نوع مواد كاشتني در ميزان عملكرد محصول بي تاثير است ولي نسبت به زمان لازم از كاشت تا ميوه دهي موثر مي باشد و براي احداث باغ به منظور ميوه دهي همزمان بايد مواد گياهي يكنواخت بكار برده شود .
پاجوش هاي شمشيري بهترين وسيله براي تكثير موز مي باشند و پاجوش هاي شمشيري زماني كه ارتفاع آنها به 2/1 تا 5/1متر مي رسيد با يك بيل جدا مي كنند و برگهاي بزرگ آن بايد قطع شوند و فقط بركهاي جوان باقي نگه داشته يا اصلاً برگي نداشته و پاجوش ها بايد ريشه هاي سالم و بدون علائمي از قبيل زخمهاي دروني و برآمدگي هاي حاصل از نماتود باشد .
نوع ديگر تكثير به طريق ميكرو پروپگيشن يا ريز تكثيري كه با استفاده از كشت بافت انجام مي گيرد . و در اين طريق با استفاده از ماده غذايي مصنوعي و آماده و جوانه هاي گياه مادري در آزمايشگاه در مدت كوتاهي تعداد زيادي نهال سالم و عاري از ويروس توليد مي گردد .
و در كشور ما اخيراً ازدياد موز از طريق كشت بافت انجام مي گيرد و سرعت تكثير نيز به حدي است كه از يك مرسيتم اوليه بالغ بر 2000 نهال موز بدست مي آيد در حاليكه در روش معمولي از يك گياه فقط10 پاجوش بدست مي آيد .

فاصله كاشت :
فواصل مناسب درختان موز در توليد تجاري آن بسيار اهميت دارد . بايسي فضاي مناسبي براي هر درخت وجود داشته باشد تا باعث ايجاد رقابت بين درختان جهت جذب آب ، نور و مواد غذايي نشده و از رشد بيش از حد درختان نيز جلوگيري كند فضاي مناسب و حياتي براي ارقام مختلف به شرح جدول زير است .
ارتفاع ارقام فضاي حياتي M2 فواصل M تعداد درخت در هكتار
كوچك كانديش پاكوتاه
هاريچال 5-6/4
5-6/4 35/2 × 2
5/2 ×2 2175
2000
متوسط گراند ناين 6/5 35/2 ×2/2 1785
بلند والري
ويليامز
A .B .B
A .A .B 1/6
1/6
16
16 65/2 ×3/2
65/2 ×3/2
4 ×4
4 × 4 1640
1640
625*
625

*  تعداد درختان در سال اول است ولي در سال دوم تعداد چهار پاجوش در كنار هر پايه مادري قرار مي گيرد و باعث افزايش تعداد درخت در هر هكتار مي شود يعني تا حدود 1875 درخت در هكتار خواهد شد .
لازم به ذكر است كه تراكم بالاتر در مناطق گرم و اقليم هاي خشك باعث ايجاد يك ميكرو كليما مي گردد كه خود باعث افزايش رطوبت و افزايش عملكرد مي گردد . البته باغداراني كه مي خواهند كه دو دوره يا بيشتر توليد داشته باشند بايستي تراكم كمتر در نظر بگيرند تا رشد پاجوشهاي سال بعد نظم باغ را بهم نزند و تراكم نامناسب در سال سوم نداشته باشند . ضمناً در كشت موز روش كاشت مستطيلي بهتر از مربعي است .
آماده سازي زمين
قبل از كاشت خاك بايستي شخم خورده زير شكن و ديسك زده شود كه سطح زير شكن تا يك متر باشد و كودهاي فسفر و پتاسيم بسته به آزمايش خاك در همين موقع بايستي به زمين اضافه گردند و زمين هاي شيب دار بايستي طوري آماده شوند كه از آبشويي جلوگيري شود  و زهكش براي جلوگيري از باتلاقي شدن خاك ضروري مي باشد .

علائم کمبود عناصر غذائی درخت موز:
نیتروژن:
در مراحل اولیه کمبود نیتروزن رنگ صورتی در زیر رگبرگهای اصلی و دمبرگهای موز ایجاد                می شود و رشد گیاه شدیداً تحت تأثیر قرار می گیرد و برگهای مسن تر علائم زردی را نشان             می دهد و رنگ برگهای جوان نیز سبز کمرنگ می شود.

فسفر:
کمبود فسفر محدودیت شدیدی در رشد گیاه ایجاد می كند و در برگهای پائین علائم بافت مردگی مشاهده می شود و برگهای پیرتر به رنگ سبز تیره مایل به آبی در مي آید. در اثر کمبود شدید فسفر موز رشد رضایتبخشي ندارد و سپس خشک می شوند و گیاهانی که زنده می مانند رشدشان متوقف و سوختگی شدید در حاشیه برگها ایجاد می شود.
فسفر مقدار ریشه را زیاد و میوه را زودرس می نماید.

پتاسیم:
کمبود پتاسیم باعث ظهور لکه های کوچک قهوه ای تا قهوه ای مایل به ارغوانی در لبه و سطح بالایی دمبرگها می شود . برگهای پیرتر ، رگبرگهایشان زرد می شود و این برگها انحنا پیدا کرده و نوک آنها به سمت پائین خم می شود و رشد ظاهری گیاهان متوقف مي گردد.

روی:
برگها خوشه ای ، توقف رشد ، تغییر شکل برگ و افزایش نسبت طول به عرض در برگها ، زردی و باریک شدن برگ از علائم کمبود روی است.

آهن:
کمبود آهن سبب تشکیل برگهای نابهنجار و مرگ زودهنگام و میوه کوتاه و بدشکل می شود.

مس:
در اکثر کمبود مس گیاهان پژمردگی ظاهری همراه با فواصل کوتاه بین دمبرگها که از ساقه علفی پدیدار می شود نشان داده اند و برگهای این گیاهان سربزير انداخته و ظاهری چتر مانند بخود می گیرند.

کوددهی:
بهترین رشد و تولید مناسب موز در خاک حاصلخیز همراه با رطوبت زیاد صورت می گیرد و رشد گیاه موز در 3 تا 4 ماه اول تعیین کننده وزن خوشه و تعداد دستها می باشد. بنابراین بهترین مراقبت در طول این دوره لازم است.
در خاکهایی که حاصلخیز نیستند مثل خاکهای شنی و آهکی ، جهت تولید محصول مناسب باید 4 تا 6 دفعه در سال کود داده شود.
برای تقویت زمین از کودهای ازته و فسفره و پتاسه و در صورت نیاز از ریزمغذی ها نیز استفاده می گردد. اضافه کردن کودهای شیمیایی بعد از هر برداشت باعث افزایش میوه دهی می گردد و عمر درخت موز را بالا می برد. عمر درخت موز حداکثر 6 سال می باشد ولی اگر عملیات بهزراعي و محصول دهی خوب باشد تا 10 سال هم می توان باغ موز را نگه داشته و بهره برداری نمود.
زمان کاشت درخت موز میزان به ميزان40 کیلوگرم کود حیوانی پوسیده برای هر گودال استفاده می شود و هر ساله نیز بایستی مقدار 20 کیلوگرم کود حیوانی باید به خاک اضافه نمود و 3-2 کیلوگرم سولفات پتاسیم برای هر درخت و 100-70 گرم فسفر (فسفات تریپل) در زمان گلدهی و 1-5/0 کیلوگرم سولفات آمونیم که به 6-4 قسمت کرده و به تدریج در طول یکسال به درخت داده می شود. مصرف سالانه کودهای فوق در رشد درخت و عملکرد آن خیلی مؤثر می باشد و لازم به ذکر است که نحوه رشد درخت در 4-3 ماه اول رشد در تعیین وزن خوشه ها و تعداد میوه بسیار مهم است بنابراین مراقبت زیاد و ایجاد بهترین شرایط رشدی در طول این مدت بسیار اهمیت دارد. ضمناً بوته موزی که کود مصرف می کند نباید تشنگی بکشد و حتماً باید آب فراوان وکافی بعد از دادن کود و پس از آن مرتب داده شود.

آبیاری:
موز به علت تعرق زیاد و لزوم رشد و نمو در هوای گرم به آب زیادی احتیاج دارد آبیاری بایستی به نحوی انجام شود که همیشه خاک اطراف ریشه مرطوب باشد موز در مقایسه با سایر میوه های گرمسیری نسبت به کمبود رطوبت، آب و خشکی حساستر است و خشکی باعث طولانی شدن زمان گلدهی و میوه دهی ، کاهش اندازه میوه و تعداد ميوه و عملکرد محصول می شود و برای تولید موز خوب رطوبت مناسب خاک لازم است که احتیاج به آبیاری منظم و دقیق دارد و موز در شرایط غرقابی و خیس بودن مداوم خاک و عدم زهکش مناسب خیلی حساس است و صدمات زیادی می بیند.
در موز سیستم آبیای بارانی و قطره ای در صورت عدم امکان ، آبیاری نشتی روش های مناسب آبیاری موز می باشند و آبیاری به روش کرتی مطلقاً توصیه نمی شود.
هر گیاه موز رقم کاونديش پاکوتاه ، روزانه به طور ماکزیمم 25 لیتر آب مصرف می نماید و میانگین آن 18 لیتر در روز است در روزهای ابری از نیاز آبی کاسته شده و به 5/9 لیتر در روز می رسد و به این ترتیب می توان گفت که موز در هر هکتار 18000 -16000 مترمکعب آب در سال نیاز دارد.
رطوبت نسبی هوا که برای موز موردنیاز است حدود 80-70 درصد بوده و فيلد کاپاسیتی یا ظرفیت نگهداری آب در خاک حدود 85-80 درصد می باشد. در فصل خشک تعداد برگها کاهش یافته و با شروع فصل بارندگی تعداد برگها اضافه می گردد و این عمل بیشتر در رقم موز کاوندیش پاکوتاه مشاهده می گردد. در فصل خشک برگها به خوبی باز نمی شوند و در ظهور گل تأخیر ایجاد می گردد که با انجام عمل آبیاری نقایص مذکور برطرف می گردد.

کشت و پرورش موز (بخش دوم)