ارقام مرکبات (بخش اول)

گونه­ها و ارقام مرکبات

پرتقال Citrus sinensis(L.) Osbeck

پرتقال بعد از سیب دومین میوه­ای است که در جهان مورد مصرف عموم مردم است. این گیاه بومی شمال شرقی هند و نواحی مرکزی چین است. شکل عمومی درختان پرتقال بزرگ و عمودی با شاخه­های افقی است. میزان مقاومت به سرمای پرتقال نسبت به گونه­های دیگر متوسط بوده و با داشتن تنوع ارقام، در مناطق زیادی از دنیا پراکنده شده است.

ارقام پرتقال برحسب مشخصات ظاهری، ترکیبات شیمیایی به چهار دسته­ی پرتقال­های گرد (or Common Round Oranges)، پرتقال­های نافدار(Navel Oranges)، پرتقال­های رنگدانه­دار قرمز (خونی رنگ به دلیل تجمع آنتوسیانین) (Pigmented (Blood) Oranges) و پرتقال­های غیراسیدی (Acidless Oranges) تقسیم می­شوند. از بین چهار گروه نامبرده، پرتقال­های گرد اهمیت تجارتی بیشتری دارند و سطح کشت قابل ملاحظه­ای را در جهان به خود اختصاص داده­اند. پرتقال­های نافدار در مرتبه دوم اهمیت قرار دارند. در حالی که پرتقال­های خونی فقط در شرایط آب و هوایی مدیترانه­ای کشت می­شوند.

ارقام پرتقال برحسب زمان رسیدن نیز به سه گروه زودرس، میان­رس و دیررس تقسیم می­شوند. در مناطق نیمه‌گرمسیری ارقام زودرس بیشتر مورد استفاده قرار می­گیرند و دوره رسیدن آنها بین ۹-۶ ماه بوده در حالیکه دوره رسیدن ارقام میان رس ۱۲-۹ ماه و ارقام دیررس بیش از ۱۲ ماه بعد از شکوفا شدن گل­ها است. همچنین ارقام پرتقال برحسب تعداد بذر نیز به ارقام بی­بذر تجاری (۸-۰ بذر)، متوسط­بذر (۱۵-۹ بذر) و پربذر (۱۵<) دسته­بندی شده است. برخی از ارقام مهم زودرس، میان رس و دیررس با تکیه بر ارقام کشت شده در ایران در زیر معرفی می­گردد. 

پرتقال­های گرد

۱-     پرتقال هاملین (Hamline): زودرس­ترین پرتقال شمال است که به آب و مواد غذایی کافی نیاز دارد. چنانچه مواد غذایی کافی دریافت نکند میوه، ریز می­شود. میوه­ی پوست نازک داشته و خاصیت انباری خوبی دارد. میوه­ها متوسط تا ریز و به شکل کروی تا اندکی پخ هستند. غالباً رقمی بی­بذر و حداکثر ۶ عدد بذر در هر میوه تولید می­شود. در زمان بلوغ و رسیدن بخوبی رنگ گرفته و پوست نازک است. گوشت میوه آبدار، شیرین و دارای بافتی ترد است. میزان عملکرد هاملین نسبت به سایر ارقام پرتقال بسیار بالا بوده و حدود ۱۰۰ تن در هکتار می­رسد. به همین دلیل کشت آن در فلوریدا و سائوپائولو برزیل توسعه یافته است. از نظر خصوصیات رشدی تمایل به رشد عمودی داشته و تا حدودی مقاومت به سرما است. دوره رشد میوه حدود شش ماه است بنابراین به ندرت میوه با یخبندان مواجه می­شود. این رقم از گروه میوه­های گرد بوده و دارای پوست نازک و نرم با کیفیت خوب همانند سایر پرتقال­های زودرس است. در مناطقی که متوسط درجه حرارت سالانه بالا باشد رشد خوبی دارد.

۲-     پرتقال والنسیا (Valencia): پرتقال والنسیا از ارقام پرمحصول، دیررس و همه سال­آور است. در شمال ایران به دلیل سرمای زمستان و مواجه شدن میوه­های نارس با دمای زیر صفر، امکان بهره­برداری مطلوب را ندارد. ولی در جنوب به خصوص در ناحیه جیرفت عملکرد رضایت بخشی داشته است. روی درختان رقم والنسیا به ویژه در ماه­های اسفند تا خرداد، دو محصول وجود دارد، که هم محصول سال قبل و هم میوه تازه تشکیل شده فصل جاری است. پرتقال والنسیا طی دوران زمستان با تقلیل دمای هوا به رنگ زرد گرایش می­یابد و مجدداً در خرداد از زردی به سبزی می­گراید. میوه­های سبز رنگ والنسیا با اتیلن (۲۰۰-۲۰ میکرولیتر در لیتر) ظرف مدت ۶۴-۲۴ ساعت به رنگ زرد برمی­گردد. میوه‌های این رقم خاصیت نگهداری بسیار خوبی هم روی درخت و هم در انبار دارند. والنسیا بیش از همه در معرض پدیده گرتنوله شدن قرار می‌گیرد. در این حالت کیسه‌های وزیکول بزرگ و سخت شده و رنگ آن سفید و کیفیت میوه کاهش می‌یابد که به دلیل زیاد باقی ماندن میوه روی درخت می‌باشد. از دیگر ارقام گروه پرتقال­های والنسیا می­توان به دلتا، میدنایت، کمبل، اولیندا و فراست اشاره نمود. اندازه میوه والنسیا متوسط، گرد تخم‌مرغی، بدون بذر یا کم بذر (۶-۵ بذر)، نسبتاً پوست کلفت و سطحی صاف دارند. درختان والنسیا دارای تاجی قوی، عمودی، بزرگ و میزان محصول آن از ۴۰ تا ۶۰ تن در هکتار متغیر است (دارای سال­آوری است). این پرتقال به دلیل داشتن آب فراوان، بوی مطبوع و اسید کم، مورد علاقه بسیاری از ایرانیان است.

۳-     پرتقال لبنانی (شاموتی (shamouti)یا یافا (Jaffa)): موطن رقم پرتقال یافا کشور فلسطین است و در سال ۱۸۴۴ در اثر جهش جوانه­ای پرتقال بلادی به دست آمده است. برخی پژوهشگران پرتقال یافا و شاموتی را دو رقم جدا دانسته و معتقدند برگ­های پرتقال شاموتی از حیث ظاهری با یافا متفاوت است و درختان آن تمایل به رشد عمودی دارند. میوه­ها به اندازه متوسط در اواسط فصل رسیده و حاوی   ۱۰- ۶ عدد بذر هستند فقط در شمال ایران کشت شد. کیفیت میوه تولیدی در ایران به خوبی فلسطین، لبنان، مصر و مراکش نیست. از آنجائیکه در شمال ایران نور و دمای کافی تأمین نمی­گردد بنابراین میوه این گیاه دارای پوست کلفت، گوشت خیلی کوچک و بسیار خوش عطر و طعم است. رقم یافا خاصیت سال‌آوری داشته و دو نوع درشت پوست کلفت و هم­چنین کوچک و تخم مرغی در شمال ایران وجود دارد.

۴-   پرتقال پارسون بران (Parson Brown): پرتقال پارسون بران جزء گروه پرتقال­های گرد است که در سال ۱۳۴۷ وارد ایران شده است. این رقم جزو پرتقال­های زودرس بوده و میوه آن درشت، بسیار پرآب، پرمحصول و همه سال آور است. میوه حاوی ۱۲- ۱۰ بذر و دارای پوست نازک و درخشنده است که رنگ سبز خود را به آهستگی از دست می­دهد. شباهت زیادی بین این ارقام و ارقام محلی شهسواری و دزفولی وجود دارد.

۵-     پرتقال سالوستیانا(Salustiana): میزان سازگاری آن در شمال و جنوب ایران مورد مطالعه قرار گرفت و نتایج حاصل نشان داد که قابلیت کشت در هر دو مکان را دارد. متاسفانه درختان مادری آن در ایران مشکوک به بیماری مایکوپلاسمایی استاببورن هستند. رقمی پرمحصول، زودرس و بسیار پرآب است. در موطن خود بی­بذر ولی در شمال به دلیل وجود گرده­افشان­های قوی بین ۶-۲ بذر در آن­ها دیده می‌شود. این رقم از جهش شاخه پرتقال والنسیا به وجود آمده است و در مقایسه با پرتقال محلی ایران پوست نازک­تر است.

۶-      پرتقال مارس(Marss): اندازه میوه مارس متوسط تا درشت، گرد تا کمی پخ است. میوه­های نسبتاً پربذری داشته که تعداد بذر در آن بستگی به رقم گرده­دهنده دارد. در شرایط مطلوب میوه­ها بخوبی رنگ می­گیرند. ضخامت پوست میوه در حد متوسط تا ضخیم است. گوشت میوه بخوبی رنگ گرفته، پرآب، فاقد اسید و با طعم شیرین است. درختان این رقم از لحاظ قدرت رشد در حد متوسط و پربار هستند که تمایل بارزی به تولید محصول در خوشه از خود نشان می­دهند.

پرتقال­های نافدار

۱-     پرتقال واشنگتن ناول (Washington Navel): پرتقال واشنگتن ناول در اوایل زمستان رسیده و خوش خوراکی آن قابلیت بازارپسندی آن را افزایش داده است. منشا این رقم، پرتقال باهیا (Bahia) بوده که در دهه ۱۸۶۰ در برزیل از یک شاخه انتخاب شده ازدیاد یافت. پرتقال واشنگتن ناول دارای میوه درشتی بوده و وزن میوه آن به حدود ۲۰۰ تا ۵۰۰ گرم رسیده و دارای پوست کلفتی است. رقمی اساساً زودرس بوده و پایه ترویرسیترنج به عنوان بهترین پایه برای آن پیشنهاد شده است. ارقام معروف و مهمی از آن مثل فراست ناول (Frost Navel)، پارنت ناول (Parent Navel) و تامسون ناول (Thamson Navel)در شمال کشور کشت می­شوند. این ارقام زودرس بوده و نسبت به سرمای سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۵۰ مقاومت نشان داده­اند.

 تامسون در شمال به پرتقال فلسطینی معروف است و از جهش شاخه­ای رقم واشنگتن­ناول به دست آمده است. درختان آن­ها پاکوتاه، بسیار پرمحصول و میوه از خاصیت انبارمانی بالایی برخوردارند. میوه دارای بافت لطیف با آب متوسط، پوست میوه صاف­تر از واشنگتن ناول با ضخامت متوسط و دارای ناف کوچک هستند. میوه‌ها از لحاظ ماندگاری روی درخت وضعیت ضعیفی داشته و به سرعت دچار کاهش کیفیت خواهند شد. تامسون جزء ارقام خیلی زودرس محسوب شده و نسبتاً مقاوم به سرما و گرما است. درختان نوسلار ارقام فوق در شمال ایران وجود دارد.

پرتقال­های خونی (Blood orange)

پرتقال­های خونی دارای رنگدانه­های صورتی و قرمز آنتوسیانین هستند. منشأ مدیترانه­ای داشته و در کشورهایی چون ایتالیا، اسپانیا، مراکش، الجزایر، تونس پرورش می­یابد. در مناطق مدیترانه­ای که دارای روزهای گرم و شب­های سرد هستند، میوه­ها تولید رنگ قرمز تیره می­کنند که گاهی حتی در پوست نیز این حالت رخ می­دهد. در نواحی گرمسیری و نیمه­گرمسیری که دارای شب­های با دمای بالا هستند این رنگیزه­ها به خوبی شکل نمی­گیرند. در مناطق مرطوب رنگدانه­ها در گوشت کمتر توسعه یافته ولی در مناطق نیمه‌گرمسیری و خشک رنگدانه­های بیشتری سنتز شده و بهتر ظاهر می­شوند. در شرایط خنک رنگ پوست میوه قرمزتر می‌شود و برای رنگ گرفتن کامل به مدت نسبتا طولانی به دمای پائین نیاز دارد. مقدار توسعه رنگ به رقم و تا حدودی به نوع پایه مورد استفاده نیز بستگی دارد. رنگدانه­های آنتوسیانین در گوشت، آب و پوست میوه و همزمان با رشد میوه گسترش می­یابد. وجود این رنگدانه­ها همراه با طعم و مزه مطبوع و نیز ذائقه پسندی بالای آن باعث شده که مورد توجه مردم خیلی از کشورها واقع شود. شرایط مورد نیاز برای گسترش رنگدانه­ها در پوست و گوشت یکسان نیست اما به نظر می­رسد میزان معینی دما برای رنگ­گیری مناسب آن نیاز است. تنوع ارقام خونی زیاد بوده و از بین آنها چهار رقم معروف زیر معرفی می‌شوند.

۱-     پرتقال مورو (Moro): این رقم دارای میوه متوسط، نسبتاً گرد، پوست نازک و آبدار است. میوه در زمان رسیدن دارای گوشت آلبالویی رنگ و ۲-۱ بذر یا بدون بذر است. عملکرد آن بالا بوده و از ارقام زودرس محسوب می­شود. سطح پوست ناصاف و در هنگام رسیدگی کامل به رنگ پرتقالی همراه با لکه‌های سرخ و صورتی کمرنگ یا رگه­های قرمز است. میوه­ها قابلیت نگهداری خوبی هم روی درخت و هم در مراحل پس از برداشت و حمل و نقل دارند. نگهداری طولانی مدت میوه در انبار باعث کاهش طعم میوه خواهد شد. درختان مورو دارای اندازه و رشد متوسط و تاج گسترده و کروی هستند. یکی از ویژگی­های میوه مورو تولید زود هنگام و فراوان رنگدانه در گوشت میوه و فقدان یا ناچیز بودن رنگدانه در پوست میوه است.

۲-     پرتقال گراس­سانگوئی (Gross Sanguine): این رقم در مقایسه با رقم مورو دارای میوه­های کشیده‌تر، پوست کلفت­تر و حاوی لکه­های خونی در پوست است. به دلیل رنگ­گیری کمتر، گوشت میوه از ارزش تجارتی کمتری برخوردار است. این پرتقال جزو ارقام میان­رس محسوب شده و پوست میوه در زمان رسیدن سرخ­فام می­شود.

۳-     پرتقال سانگونلا (Sanguinella): پرتقال سانگونلا رقمی است از گروه خونی اسپانیا، با میوه­های کوچک و گرد، بسیار پرمحصول، همه سال­آور و رنگ گوشت آن کاملاً سرخ می­شود. خاصیت انباری این رقم بهتر از دو رقم دیگر و در حد خوبی قرار دارد. اغلب درختان خونی منطقه شمال کشور از این رقم هستند. اندازه درختان رقم سانگونلا کوچک تا متوسط، رنگ برگ­ها سبز روشن، میوه­های آن دارای پوست نازک و بدون بذر و هم زمان با رقم سانگوئین می­رسد.

ارقام مرکبات (بخش دوم)