ارقام مرکبات (بخش دوم)

۴-     پرتقال تاراکو (Tarocco): میوه­های رقم تاراکو از حیث درشتی در حد پرتقال مورو است. پوست آن موقع رسیدن قرمز رنگ شده و دارای گوشت سفت کاملاً قرمز، پرآب، بدون بذر یا دارای ۲-۱ بذر و میان­رس است.

پرتقال­های غیر اسیدی

پرتقال­های غیراسیدی یا اصطلاحاً شکری گروه کوچکی را تشکیل داده و شامل ارقام مختلف از سایر گروه­ها نیز هست. به دلیل اسیدیته پایین، میوه دارای طعم و مزه شیرین هست. این نوع پرتقال­ها بیشتر در بازارهای محلی عرضه شده و به فروش می­رسند. وضعیت دقیق ارقام پرتقال با محتوای قندی کم و یا زیاد مشخص نیست. رقم Lima از مهم­ترین ارقام غیراسیدی است که در برزیل کشت می­شود. این رقم دارای میوه­های کوچک، نسبتاً کم بذر، ضخامت پوست متوسط و به رنگ نارنجی روشن، گوشت میوه زرد روشن، ترد، آبکی و خیلی زودرس است. درختان قوی و بزرگ با برگ­های متراکم و عملکرد بالاست.

گریپ فروت (Citrus paradisi)

گریپ فروت دورگ حاصل از تلاقی شادک (Shaddock) (C. maximaBurm.) یا پوملو (Pummelo) با پرتقال بوده است. این­گونه برخلاف پوملو که فقط جنین حاصل از زیگوت تولید می­نماید، دارای توانایی تولید بذور چندجنینی (نوسلار و حاصل از زیگوت) است. میوه گریپ­فروت در مناطق مرطوب گرمسیری و نیمه‌گرمسیری از کیفیت خوبی برخوردار است در حالیکه میوه گریپ­فروت­های تولید شده در مناطق مدیترانه‌ای دارای آب میوه با اسیدیته بالا، پوست کلفت و کم­آب است. درختان گریپ­فروت دارای رشد زیاد و حجم شاخساره بالایی هستند و با داشتن اسکلت قوی، خوشه­های سنگین میوه را به خوبی تحمل می­کنند. هم‌چنین شکل برگ­ها یکنواخت­تر و بزرگ­تر از برگ­های پرتقال، نارنگی، لیمو یا لایم بوده و از فیلوتاکسی ۵/۲ (پرتقال دارای فیلوتاکسی ۸/۳ است) تبعیت می­نمایند. گل­های خوشه­ای این گونه از نوع کامل بوده و از لحاظ ساختمانی مشابه سایر گونه­های مرکبات هستند. قطر میوه بسته به رقم، پایه و شرایط رشد درختان بین ۱۴-۸ سانتی­متر است. در نیمکره شمالی میوه­ها از اواخر مهرماه تا تیرماه برداشت می­شوند. چنانچه میوه­ها دیر برداشت شوند، بذرها در داخل میوه جوانه­زده که این پدیده (زنده­زایییاVivipary) موجب کاهش بازارپسندی میوه می‌شود. در گونه گریپ­فروت ارقام مختلفی از بذردار تا بی­بذر وجود دارد. در ایران میوه­های تولید شده در منطقه جیرفت از بهترین کیفیت برخوردارند. با آنکه در دنیا میوه آن بسیار مورد توجه است لیکن در ایران به دلیل تلخی غشاء آبدان­ها، کمتر مورد توجه  قرار گرفته است. مصرف محلول آرسنین­دپلوم به میزان یک در هزار و در مرحله فندقه میوه، تلخی آن را کاهش می­دهد. در ذیل به مهم­ترین ارقام گریپ فروت کشت شده در مناطق مرکبات­خیز ایران اشاره می­شود.

۱-     گریپ فروت­های گوشت سفید

الف- گریپ فروت دانکن (Duncan): رقم دانکن از ارقام قدیمی گریپ فروت است و دارای بزرگ­ترین اندازه میوه است. این رقم ضمن داشتن مقاومت نسبی خوب به سرما، میوه­های پربذر، پوست کلفت، گوشت سفید، پرآب و زودرس تولید می­کند.

ب- گریپ فروت مارش (Marsh): رقم مارش دارای گوشت سفید و بی­بذر است. اندازه میوه و کیفیت آن به خوبی دانکن نبوده و تنها به لحاظ بی­بذری مورد توجه قرار گرفته است. درختان بزرگ با تاج قوی و فشرده آن میوه­هایی با اندازه متوسط، گرد و با رنگ پوست لیمویی تا حدود ۷۰ تن در هکتار تولید می­نماید. گوشت میوه به رنگ زرد نخودی، ترد، بسیار آبدار و خوشمزه است. میوه­ها برای مدت طولانی با حفظ شکل ظاهری و کیفیت خوب قابلیت نگهداری روی درخت را دارند. این رقم دیررس­ترین رقم تجارتی گریپ­فروت است و به دلیل نیاز گرمایی بالا، تولید تجارتی آن به نواحی خیلی گرم محدود شده است. این رقم به شدت پارتنوکارپ می‌باشد.

۲-     گریپ فروت­های گوشت قرمز

ارقام گوشت قرمز در اثر ایجاد جهش در گریپ فروت­های گوشت سفید حاصل شده­اند. گسترش ارقام قرمز به علت تقاضای زیاد مردم بوده است. ارقام این گروه از دو رقم گوشت سفید والتر (Walter )و مارش منتج شده‌اند. ارقام موجود این گروه در ایران به شرح ذیل است:

الف- رقم تامسون: رنگ گوشت متمایل به صورتی و قسمت داخلی پوست میوه نیز رنگی است. معمولاً رگه­های خونی در گوشت میوه مشاهده می­شود و بدون بذر است.

ب- رقم بلاش(Red Blush): میوه­ها به شکل ۳-۲ تایی روی درخت تشکیل می­شود. رنگ میوه یکنواخت بوده و پره­های میوه به خوبی زیر دندان له می­شود. درختان به خنک شدن هوا حساس هستند و در این شرایط شروع به ریزش میوه می­نمایند.

ج- رقم شامبرگ (Shambarg): میوه­های آن با گوشت خونی، ترد، شبیه به ردبلاش با آب کمتر و میان­رس است. داشتن شاخه­های باز و میوه­های سنگین از مشخصه­های این درختان است. بنابراین با سنگین شدن وزن محصول همواره خطر شکستن شاخه­ها وجود دارد. عیب دیگر این رقم حساسیت آن به بیماری تریستزا است. 

لیموترش (Citrus limonBurm. f)

درختان لیمو بومی شرق هیمالیا و هند هستند و عقیده بر این است که دورگ ناشی از تلاقی لایم و بالنگ باشند چون به گونه بالنگ و بادرنگ شباهت نزدیکی دارد. پراکندگی این گونه در مناطق خشک و نیمه‌خشک در نواحی نیمه­گرمسیری با دمای زمستان بالاتر از ۴- درجه سانتی­گراد مشاهده می­شود. درختان این گونه نسبت به سایر گونه­های مرکبات حساسیت بیشتری به دمای پائین دارند. هم­چنین به دلیل حساسیت به بیماری­های قارچی و رشد جلبک، در مناطق نیمه‌گرمسیری و یا گرمسیری مرطوب رشد خوبی ندارد. به علاوه کیفیت میوه خصوصاً بافت داخلی پوست در مناطق مرطوب ضعیف است. درختان این گونه قوی بوده، در مناطق گرمسیر دارای رشد عمودی خصوصاً در دوران جوانی هستند. شاخه­ها نیز اغلب پرتیغ و دارای گل­های قرمز (لیموترش ایتالیایی یا مازندرانی) کامل است. پرتیغی به نوع رقم، شرایط رشد و سن درخت بستگی دارد. در بیشتر مناطقی که لیمو کشت می­شود میوه در سراسر سال مشاهده می­شود. البته این باردهی بستگی به رقم و عوامل محیطی دارد.

میوه بیشتر لیموها هم در تابستان و هم در پائیز یا زمستان قابل برداشت است. به جز لیموهایی که به عنوان پایه استفاده می­شود سه گروه بزرگ لیمو شناخته شده است. این گروه­ها شامل دسته­های فمینولا، ورما و سیسیلی‌ین هستند. بعضی ارقام لیمو بذردار و برخی بی­بذر بوده و درصد چند جنینی بین ۱۰۰-۰ درصد متغیر است. از مهم­ترین ارقام متداول در ایران رقم محلی، اورکاو لیبسون است که این دو دسته آخر سیسیلی بوده و حائز اهمیت اقتصادی هستند.

الف- رقم اورکا: مقاومت به یخبندان آنها پائین است. میوه به اندازه متوسط تا کوچک بوده و وجود یک برجستگی در نوک میوه مشخصه آن است. پوست میوه اورکا تا حدودی خشن­تر از لیسبون بوده و برجستگی نوک میوه نیز از لیسبون کوچک­تر است. کیفیت میوه در نواحی ساحلی عالی بوده و کمتر از ۹ بذر در آن تولید می­شود. در ایران این رقم معمولاً بی­بذر است و ضخامت پوست میوه متوسط و صاف، گوشت زرد متمایل به سبز داشته و خیلی اسیدی است. درختان آن به علت تاج باز به آفتاب سوختگی حساس هستند. میوه­ها در نوک درخت تشکیل شده و همه سال آور هستند. لیمو اورکا جزء ارقام زودرس و پر محصول محسوب می شود.

ب- رقم لیسبون: میوه آن شباهت زیادی به رقم اورکا دارد. میوه­ها دارای اندازه متوسط، بیضوی کشیده با قاعده مخروطی و گردن نامشخص هستند. رنگ پوست میوه به هنگام بلوغ زرد و ضخامت آن زیاد است ولی صا­ف­تر و نازک­تر از اورکا است. بافت میوه ترد، آبدار و مزه آن خیلی ترش است. باردهی این رقم عمدتاً در زمستان و اوایل بهار انجام می­شود. درختان این رقم قوی با تاج بلند، کشیده، تیغ­دار با شاخه­هایی متراکم و پر محصول هستند و میوه درون آن تشکیل می­شود. مقاوم­ترین رقم لیمو نسبت به تحمل شرایط نامساعد محیطی مانند سرما، گرما و بادهای تند و داغ (شرایط جنوب ایران) است.

 لایم (Citrus aurantifolia L.)

گونه لایم بومی مناطق گرمسیری است لذا کشت آن نیز به مناطق گرم و نیمه­گرمسیری مرطوب با دمای بالاتر از ۲- تا ۳- درجه سانتی­گراد محدود می­شود. این گونه به دو دسته اسیدی و غیراسیدی تقسیم می­شود. ارقام اسیدی به دو گروه میوه­های نسبتاً بزرگ (تاهیتی لایم پرشی­ینو بی­رس) و گروه با میوه­های کوچک یا وست ایندین (West Indian)(مکزیکن لایم و کی لایم) تقسیم می­شود. تاناکا در طبقه‌بندی خود ارقام اسیدی با میوه­های بزرگ را تحت گونه C. latifolia نام­گذاری نمود. درختان لایم بسیار قوی، پررشد، عادت به رشد عمودی و نیز ایجاد شاخه­های پراکنده دارد. پرتیغی از مشخصه­های مهم آنها است. از نظر وضعیت ظاهری، برگ ارقام تاهیتی دارای پهنک بزرگ با حاشیه بریده­ای در نوک است. ارقام وست­ایندین با برگ­های کوچکتر، گرد و نیز میوه­های بسیار کوچک و گوشت متمایل به سبز قابل تشخیص هستند. گل­های ارقام تاهیتی متمایل به صورتی بوده و از کی لایم با گل­های سفید قابل شناسایی است. از گروه غیراسیدی، لیموشیرین را می­توان نام برد که جنبه دارویی دارد.

الف- پرشی­ین لایم: این رقم اول بار از ایران به استرالیا و آمریکا انتقال داده شد و لذا به نام ایرانی معروف است. درختان تیغ اندکی دارند و اندازه میوه مشابه لیموی ترش ایرانی است. بذرهای آنها تک‌جنینی و میوه­های کشیده داشته و درختان به تریستزا حساس بوده لیکن مقاوم به سرما هستند. تعداد بذر در میوه بسیار کم و شاید بتوان آن را رقمی بی­ بذر تلقی نمود.

ب- مکزیکن لایم: رقم مکزیکن لایم را در ایران آب شیراز، لیموشیشه و لیموعمانی می­نامند و سالیان مدیدی است که در مناطق سرخون، میناب، دشت جیرفت و ممسنی کشت می­شود. میوه­ها خیلی کوچک، گرد تا تخم مرغی واژگون یا بیضوی کوتاه بوده و معمولاً در بخش قاعده­ای مدور هستند، ولی گاهی ممکن است گردن بسیار کوتاهی نیز داشته باشند. پوست میوه خیلی نازک با سطحی چرمی و صاف که کاملاً به گوشت چسبیده است. گوشت میوه سبز مایل به زرد، ترد، آبدار، بسیار اسیدی (ترش­ترین میوه مرکبات) و معطر است. اندازه درخت متوسط با تاج پخش و بوته­ای است. جوانه­های گل و گل­ها ریز و گلدهی در تمام طول سال انجام می­شود. البته فصل اصلی گلدهی بهار و اواخر تابستان است. جوانه­های گل و گل­های جوان تا حدودی ته رنگ ارغوانی دارند که پس از مدتی این رنگ خصوصاً با گرم شدن هوا زایل خواهد شد. این رقم به سرما، تریستزا و شانکرباکتریایی بسیار حساس است.

ج- لیمو شیرین: میوه­های این رقم پوست سفید داشته و اندازه میوه آن به اندازه پرتقال با گوشت زرد و روشن حاوی ۳-۲ بذر است. این گونه دارای محصول زیاد و با درختان پرشاخ و برگ قابل تشخیص است. در ایران این رقم را قصری و دزفولی نیز می­نامند.

بالنگ و بادرنگ (Citrus medica L.)

سابقه کشت بالنگ و بادرنگ به ۱۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بر می­گردد. در ایران نیز در ناحیه شوش باستان وجود داشته است. پوست بالنگ صاف در حالی که پوست بادرنگ ناصاف و دارای تضاریس است. میوه این گیاه به مصارف مربا و مارمالاد می­رسد.

پوملو (Citrus grandis L. Osb.)

گیاهان گونه پوملو را شدک، سلطان مرکبات، ته بشقابی و دارابی نیز می­نامند . این گونه مرکبات بومی نواحی جنوبی چین و هند بوده و برگ­ها، گل­ها و میوه­های این گونه از تمام گونه­های مرکبات بزرگتر است. از ارقام گونه فوق، سه رقم معروف ذیل در ایران دیده می­شود.

الف- سلطان مرکبات: از رقم سلطان مرکبات درختان معدودی وجود دارد. میوه­های سلطان مرکبات بسیار بزرگ با پوست کلفت به ضخامت سه سانتی­متر است. میوه دارای گوشت ملس و کم­آب است. داشتن بذرهای تک‌جنینی و میان­رس بودن از مشخصه­های این رقم است.

ب- ته بشقابی یا بتاوی: این رقم سال­ها قبل از ایستگاه تحقیقات مرکبات داراب به شمال ایران انتقال داده شد. میوه آن دارای پوستی صاف­تر از سلطان مرکبات داشته و دارای گوشت ترد، پرده­های سفت و ۸-۷ بذر است.

ج- دارابی: درختان دارابی سریع­الرشد، مقاوم به سرما اما بسیار حساس به تریستزا هستند. میوه آن کوچکتر از دو رقم دیگر، پوست میوه موقع رسیدن سبز مایل به زرد و سفت بوده و میزان آب نیز کم است. تعداد بذر در میوه خیلی زیاد و ممکن است تا ۴۰ بذر در هر میوه مشاهده شود.

نارنج (Citrus aurantium L.)

گونه نارنج به عنوان پایه گونه­های دیگر مرکبات کاربرد دارد. نارنج از گونه­های قدیمی بوده و در ایران درخت ۱۵۰ ساله آن در کازرون وجود دارد. گیاهی مقاوم به پوسیدگی طوقه و خاک سنگین ولی به بیماری ویروسی تریستزا حساسیت دارد. از سال ۱۹۷۳ مصرف این گونه به عنوان پایه در آمریکا منسوخ شده است ولی در ایران هم­چنان رایج است. اوایل آذرماه زمان آبگیری نارنج است و در این ایام پوست میوه هنوز زرد نشده است. نارنج دارای ارقام مختلفی است که اغلب آنها از گیاهان زینتی محسوب می­شوند. از بین آنها می­توان نارنج شیرین، عطری و رقم خوشه­ای را نام برد.

نارنج سه برگ (Poncirustrifoliata L. Raf.)

جنس نارنج سه برگ یا پونسیروس تنها دارای یک گونه به نام تریفولیاتا است. این گیاه خیلی مقاوم به سرما
(تا ۲۰- درجه سانتی‌گراد در زمستان) و خزان کننده است. درختان آن پرخار، کوتاه جثه با برگ­های سه قسمتی و میوه این گونه خیلی زودرس و فاقد ارزش خوراکی است. از بهترین پایه­های مرکبات است و دورگ­های متعدد تجارتی از آن تهیه شده که حائز اهمیت هستند. دورگ­هایPoncirus trifoliate×Citrus sinensis به‌نام سیترنج خوانده می­شود و دارای ارقام مختلفی است. مشخصه عمومی این دورگ، سه برگچه­ای بودن و مقاومت به سرما است. این ارقام دورگ به‌عنوان پایه استفاده می­شوند و طی مطالعات و پژوهش­های مربوط به تهیه پایه­های مقاوم به سرما از سال ۱۸۹۸ توسط سوئینگل و همکارانش معرفی شدند. بذور ارقام دورگ دارای درصد چند جنینی بالایی هستند.

الف- دورگ ترویرسیترنج (Troyercitrange): دورگ ترویر نسبت به پونسیروس نیمه خزان کننده بوده و میوه آن با پوست صاف، درشت­تر از پونسیروس با مزه تلخ وترش و زودرس است.

ب- کاریزاسیترنج (Carizocitrange): رقم کاریزا، رقم خواهری ترویر است ولی مقاومتر از آن نسبت به نماتد است.

ج- مورتون (Mortonn): میوه مورتون از نظر مشخصات نزدیک به پرتقال است.

د- ساویج (Savage): رقم ساویج شبیه به مورتون بوده و کمتر به عنوان پایه استفاده می­شود.

ه- راسک (Rusk): رقم راسک در نتیجه تلاقی پرتقال خونی با پونسیروس در سال ۱۸۹۷ به وجود آمد. رقم راسک با داشتن درختان خوش فرم، میوه­های پوست نازک، صاف و چسبیده به گوشت قابل تشخیص است. این دورگ به عنوان پایه استفاده می­شود.

کامکوات ( Kumquat) (Fortunella spp. Swing.)

ارقام جنس فورچونلا اکثراً به عنوان گیاه زینتی و یا گلدانی به دلیل پاکوتاهی استفاده می­شود. درختان پاکوتاه، دارای برگ­های ریز، میوه­های کوچک (این جنس کوچک‌ترین میوه را دارد) با دو تیپ گرد و کشیده و محتوی ۵-۳ پره و تعداد کمی بذور با لپه­های سبز از مشخصه­هایی هستند که برای شناسایی گیاهان این جنس استفاده می­شوند. در جنس Fortunella گونه­های F. margarita, F. crssifolia, F. japonica, F. hindsii را می‌توان نام برد.  این جنس دیر گل بوده و مقاوم به سرما (پس از P. cirus مقاومترین مرکبات به سرما می‌باشد) است. از نظر زمان رسیدگی در گروه زودرس تا میان­رس بوده و میوه­ها را می‌توان بخوبی بدون کاهش قابل توجه در کیفیت به مدت طولانی روی درخت نگهداری کرد.  پوست آن نیز خوراکی می‌باشد.