صفات کمی و کیفی در اصلاح مرکبات

در برنامه­های اصلاح مرکبات برخی مشخصات کمی و کیفی مورد نظر بوده و متناسب با اهداف آزمایش مورد ارزیابی قرار می­گیرند. اکثر این صفات کمی بوده و با بیش از یک ژن کنترل می­شوند. اهم صفات کمی و کیفی که معمولاً در برنامه اصلاحی مرکبات مورد توجه قرار می­گیرد به شرح ذیل است:

صفات کیفی

۱-     پاکوتاهی: صفت پاکوتاهی احتمالاً با دو ژن کنترل می­شود. در بالنگ و بادرنگ این صفت به حالت غالب وجود دارد. تلاقی بین پوملو و بالنگ موجب پاکوتاهی می­شود.

۲-       سه برگه شدن: از مشخصه­های عمده پونسیروس سه برگه بودن آنهاست. این صفت نسبت به یک برگی بودن غالب است. نتایج حاصل از بررسی­ها نشان می­دهد که دو ژن در این امر دخالت دارد. دورگ­های حاصل از انواع تک برگی مرکبات نیز گاهی اوقات و اغلب به طور ناپایدار، صفت سه برگچه­ای را نشان می­دهند.

۳-       رنگ قرمز: رنگ قرمز آنتوسیانین توسط یک ژن کنترل می­شود. در تحقیقی از بین ۱۰۰ دورگ بین­کلونی حاصل از لمون­های اورکا و لیسبون، تعداد ۱۹ دورگ دارای برگ­های جوان سبزرنگ، ۸۱ دورگ دارای برگ­های جوان با سایه­های مختلف از قهوه­ای تا قرمز را دارا بودند.

۴-       چند جنینی: احتمالاً یک یا دو ژن غالب در ایجاد چند جنینی تاثیر دارد. در تلاقی بین پونسیروس با مشخصه چندجنینی بالا و ارقامی از مرکبات با ویژگی تک جنینی، تولید دورگ­های تک جنین افزایش یافت. به نظر می­رسد در پدیده انتقال چند جنینی، ژن­های بیشتری نقش داشته باشند.

۵-    اسیدیته: میزان اسیدیته در میوه­های مرکبات جنبه ارثی داشته و به عنوان یک صفت نیمه کمی تلقی می‌شود. در بسیاری از ارقام هم انواع اسیدی و هم با اسید پایین مشاهده شده است. از تلاقی بین پومولوی کم اسید با ارقام با اسید متوسط، دورگ­های با اسیدیته پایین به دست آمد. در همین راستا با تلاقی پومولوهای با اسیدیته متوسط با والدین پدری دارای همان میزان اسیدیته، غالباً نتاجی با اسیدیته بیشتر از والدین حاصل شد.

۶-    خارداری: این مشخصه در نتاج حاصل از دورگ­گیری ارقام خاردار با ارقام بی­خار توسط تعداد معدودی ژن کنترل می­شود. بر اساس تحقیقی در سال ۱۹۷۹ مبنی بر تلاقی­هایی بین سیتروس، پونسیروس و فورچونلا، با بررسی ۱۵ صفت مشخص شد که صفات سه برگچه­ای بودن، خارداری، سن بلوغ و وجود غدد چربی در      کیسه­های آبدان از صفات غالب محسوب می­شوند.

صفات کمی

۱-     پوسیدگی ریشه: پایه­های نارنج و پونسیروس کاملاً مقاوم به عامل بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه هستند. در برنامه­های بهنژادی برای تهیه پایه مقاوم به پوسیدگی ریشه، پونسیروس یا نارنج به عنوان یک والد مورد استفاده قرار می­گیرد. برخی از پومولوها و تعداد کمی از دورگ­های حاصل از تلاقی کلمانتین و پومولو به پوسیدگی ریشه مقاوم هستند. توارث این صفت قطعاً کمی است. دورگ­های مهم پونسیروس (ترویر و کاریزو) که از انواع سیترنج هستند نسبتاً به هر دو عامل قارچی پوسیدگی ریشه مقاومند.

۲-       نماتد: از آفات بزرگ ریشه نماتد است. بیشتر ارقامی که جنس سیتروس در دورگ­گیری آنها استفاده شده است به نماتد حساس هستند. دورگ پونسیروس و پرتقال به این نماتد مقاوم هستند. به منظور سنجش مقاومت به نماتد مرکبات از روش مایه­کوبی برگ­های ریشه­دار شده استفاده می­شود. در پژوهشی با تلاقی پرتقال روبی و پونسیروس، دورگ­هایی به نام ۳۲-C و ۳۵-C حاصل شد که علاوه بر مقاومت به نماتد به قارچ فیتوفترا و ویروس تریستیزا نیز مقاوم بودند.

۳-       بیماری­های ویروسی: بیماری­های ویروسی شامل تریستزا، پسروز، اگزوکورتیس، ایمپیتراتورا، رینگ پاترن، وین­انیشن کاچکسیا و استابورن توسط ژن­های متعدد کنترل می­شوند. در دورگ گیری­ها برای انتقال این مقاومت لازم است والد مادری مقاوم به بیماری باشد. مثلاً پونسیروس مقاوم به تریستزا است و در همه دورگ‌گیری­ها به منظور تهیه یک رقم قوی و مقاوم، به عنوان یکی از والدین به ویژه والد مادری مورد استفاده قرار گیرد.

۴-       مقاومت به سرما و تنش­های محیطی: صفت مقاومت به سرما همیشه مورد نظر متخصصین اصلاح مرکبات بوده است. پونسیروس تنها جنس خزان کننده و مقاوم به یخبندان و سرما تا ۲۰- درجه سانتی­گراد است. جنس پونسیروس و یا دورگ­های آن در تهیه ارقام مقاوم به سرما به عنوان والد مادری منظور می­گردند. همچنین نارنگی­های ساتسوما و شانگ­شا از سال ۱۹۵۰ توسط مرکز USDA به عنوان ارقام مقاوم به سرما معرفی شده و در دورگ گیری­ها مورد استفاده قرار گرفته­اند. سایر تنش­های محیطی نظیر شوری، خشکی، کم­آبی نیز از جمله خصوصیاتی است که با چندین ژن کنترل می­شوند و همواره هدف به­نژادگران بوده­اند. 

۵-       مقاومت به کلر: بعضی ارقام مقاوم به کلر نظیر پورلایم، نارنگی کلئوپاترا، و نارنگی شکواشا هنگامی که با پونسیروس و نارنج تلاقی داده شدند مقاومت به کلر خاک در دورگ­های آنها افزایش یافت. دورگ­های حاصل از این تلاقی­ها، کلر موجود در آب آبیاری را در مقیاس بالا تحمل می­نمایند. شدت تحمل در دورگ­های مختلف متفاوت بوده و بهترین نتیجه از هیبریدهایی که هر دو والدشان مقاوم باشند مثل رنگ پورلایم × کلئوپاترا حاصل شده است.

۶-        اسانس برگ و پوست میوه: معمولاً اسانس­ها فاقد الگوی توارثی هستند. بنابراین شرح و تفسیر الگوی توارثی اسانس­ها، نیاز به علم و شناخت بیشتر مسیرهای بیوسنتزی این ترکیبات دارد. از نظر ترکیبات مختلف، نوسان زیادی بین تلاقی­های مختلف مشاهده می­شود که نتیجه تفاوت­های توارثی در چند اسانس می­تواند باشد. این تفاوت­ها کمی بوده و نشان از نوعی کنترل ژنتیکی بر مسیرهای بیوشیمیایی ساخت این ترکیبات دارد.