هرس مرکبات

الف) هرس

درختان مرکبات نسبت به سایر درختان میوه به هرس کمتری احتیاج دارند. از طرف دیگر با انجام هرس شدید طی چندین سال می­توان اثر پاکوتاهی را در آنها مشاهده نمود. در چارچوب داشتن یک مدیریت خوب در باغ، انتخاب و انجام هرس (حذف شاخه­هایی ویژه و غیر دلخواه بلافاصله بعد از برداشت) نوعی عملیات مدیریتی محسوب شده که سطح تولید و اندازه میوه را بهبود می­بخشد. بنابراین انجام هرس ضروری و مفید است. انجام هرس سبب امکان کنترل درخت و محدود نمودن عوامل ساختاری درخت (چون ارتفاع، پراکندگی شاخه­ها و تراکم تاج)، فعالیت تاج (فیزیولوژی تاج، انتشار نور در درون تاج و تقسیم مواد فتوسنتزی) می­شود. ساختار و فعالیت شاخه­های درختان همزمان با رشد، انبوه شدن و در نهایت مسن شدن درخت تغییر می­کند. انبوه شدن شاخه­ها باعث کمبود نور، کاهش سطح برگ و تولید شاخساره، قرار گرفتن میوه­ها در قسمت­های انتهایی تاج و در نهایت کاهش عملکرد، اندازه میوه و کیفیت خارجی میوه می­شود. به همین دلیل درختان مرکبات قبل از وقوع چنین مشکلاتی نیاز به هرس دارند.

برای فراهم ساختن شکل مناسب درخت، طی ۳-۲ سال هرس فرم الزامی است. هر شاخه­ای که در ناحیه زیر پیوند ظاهر می­شود، باید در همان مراحل اولیه رشدی قطع شود. با هدف ایجاد تاجی که تقریباً از ۴۰-۳۰ سانتی‌متری سطح زمین شروع شود تعداد ۴-۳ شاخه در اطراف درخت و با فاصله حدود ۱۰ سانتی­متر از یکدیگر نگه­داشته و بقیه شاخه­ها قطع می­شوند. در شمال و جنوب ایران سعی می­شود شاخه­های فرعی را وادار به رشد در جهت بیرونی نمایند و داخل تاج را باز نگهدارند. مراقبت از شاخه­ها جهت شکل­دهی در تمام طول سال­های اول تا سوم بعد از کاشت در زمین اصلی ادامه دارد. لیکن عمدتاً هرس در زمستان و بعد از رفع خطر سرما انجام می­گیرد.

اثر هرس

اولین اثر هرس، کاهش تعداد جوانه و در نتیجه تغییر نسبت شاخه به ریشه است، اما مهمترین اثر مربوط به تغییر در میزان نفوذ نور و غالبیت درخت است. نور به طور بدیهی روی جوانه­دهی، گلدهی، میوه­نشینی، کیفیت میوه، رنگ و عملکرد تاثیر دارد. در قسمت­های جانبی درخت که دارای تراکم نوری کمتر از ۱۵ درصد است برگ و میوه کمتری تشکیل می­شود. سن و موقعیت جوانه­های موجود در تاج، میزان واکنش به جوانه­دهی و گلدهی درخت را تحت تاثیر قرار می­دهد. این عوامل ارتباط نزدیکی با هم داشته و روی جمعیت گل از طریق هرس تاثیر دارند، هرچند این اثرات بستگی به زمان و شدت هرس دارد. بعضی از مرکبات مثل نارنگی زودرس، ممکن است محصول زودرس با اندازه نامناسب و کم آب تولید نماید در این صورت یک هرس سنگین و حذف بخشی از اسکلت درخت امکان نفوذ نور به داخل شاخه­ها را داده و رشد تسریع می­شود. در این صورت میوه­هایی که تولید می­شود پرآب و بزرگ خواهد بود.

چگونگی هرس

روش­های مختلفی از هرس با توجه به هدف، میزان سرمایه، زمان و قابل دسترس بودن کارگر و تجهیزات وجود دارند. به طورکلی، عادت رشد طبیعی یک درخت را می­توان مبنای هرس قرار داد. بنابراین هرس در مرکبات به دو دلیل با سایر درختان تفاوت دارد. اول بیولوژی گلدهی آن و دوم الگوی ذخیره مواد فتوسنتزی است. این عوامل تاثیر زیادی روی زمان و چگونگی هرس دارند. معمولاً سعی می­شود درختان جوان تربیت شوند تا بعدها از انجام هرس شدید روی آنها جلوگیری شود. هرس فرم­دهی بیشتر در خزانه انتظار و یا زمین اصلی در سال‌های اولیه انجام می­شود. پس از آن تا سنین بین ۲۰-۱۵ سالگی هرس سبک انجام می­شود. بیرون آوردن نهال­های جوان از خزانه جهت کاشت در زمین اصلی، با قطع شدن بخشی از سیستم ریشه نهال مواجه است. با کاهش سیستم ریشه، بخش هوایی نهال در محل اصلی نمی­تواند مواد غذایی و آب لازم را دریافت نماید. بنابراین درخت با ریزش بعضی از برگ­ها و سوختگی سرشاخه­ها روبرو می­شود. لذا جهت ایجاد تعادل بین بخش هوایی و ریشه، قطع حدود ۳/۱ تا ۲/۱ قسمت هوایی نهال ضروری است.

زمان هرس

زمان هرس به شدت روی گلدهی تاثیر دارد. هرس قبل از باز شدن جوانه، میزان جوانه­دهی را افزایش و تعداد گل را کاهش می­دهد. هم­چنین به طور چشمگیری نسبت گل­آذین­های برگدار به گلدار افزایش می­یابد. در صورت هرس زودهنگام در زمستان این اثرات شدیدتر است. پیشنهاد شده است که باغداران در صورت امکان هرس را بلافاصله بعد از برداشت شروع نموده و تا مرحله تمام گل ادامه دهند. با نزدیک شدن به مرحله تمام گل، از شدت هرس کاسته می­شود. ارقامی که در زمستان هرس می­شوند شامل ساتسوما، کلمانتین و ناول بوده و پرتقال و گریپ­فروت در میانه فصل هرس می­شوند.

هرس تابستانه روی تنومندی درخت تاثیر داشته و با رشد مجدد درخت، جوانه­دهی و گلدهی را در شاخه­هایی که جدید به وجود آمده­اند افزایش داده که این خود افزایش عملکرد سالیانه را باعث می­شود. بهتر است درختان زودتر از شهریورماه هرس نشوند. زمانی که عمل هرس در ماه­های بهمن تا فروردین انجام شد، به دلیل ایجاد رشد جهشی سنگین، نوعی تاخیر در شکست رنگ پوست میوه و افزایش در عارضه لکه­روغنی مشاهده شد. اثر رشد رویشی زیاد و دیرهنگام روی افزایش پدیده لکه­روغنی محرز شده است. از طرف دیگر یخبندان همیشه منجر به مرگ شاخه­های جوان­تر می­شود لذا زمان هرس را موکول به بعد از رفع خطر سرما می­نمایند. شاخه­های قدیمی با قطع شدن، تولید شاخه­های جوان کرده و شاخه­های خشک شده از سرما نیز قطع می­شود. هنگامی که شاخه­های با قطر ۳-۲ سانتی متر قطع می­شوند استفاده از چسب پیوند برای پوشش محل زخم ضروری است.

شدت هرس

هر دو عامل زمان و شدت هرس روی رشد، گلدهی و میوه­دهی تاثیر دارد. درختان تا حد ممکن باید سبک هرس شوند چون بیشتر کربوهیدرات­ها و نیتروژن در برگ­ها و شاخه­های جوان یکساله ذخیره شده است. هرس شدید باعث تخلیه ذخایر، حذف شاخه­زایی، تحریک رشد مجدد و سریع، کیفیت پایین میوه و کاهش در تعادل بین رشد و میوه­دهی می­شود. در صورت اختلال در این تعادل، ۴-۲ سال زمان جهت ایجاد تعادل مجدد نیاز است. میزان شدت هرس باید طوری تنظیم شود که اثر آن در جهت تولید میوه بیشتر باشد تا اینکه رشد رویشی شاخه­ها را افزایش دهد. در برخی ارقام دیگر مرکبات نظیر واشنگتن ناول تمام شاخه­های رویشی نزدیک به زمین قطع شده تا بدین وسیله تهویه صورت گیرد و درخت نیز از آسیب حلزون در امان بماند. زمان این نوع هرس معمولاً قبل از آغاز گلدهی است. ممکن است بخشی از توان محصول دهی درخت کاهش پیدا کند، اما این قابلیت را مجدداً به دست آورده و جبران سبزینه از دست رفته می­شود.

انتخاب شاخه

معمولاً در هرس دو برش اساسی انجام می­شود. برش­های سرشاخه که در طی آن بخش­های انتهایی ساقه­ها و شاخه­های خاصی حذف شده که این امر باعث حذف غالبیت انتهایی و تحریک جوانه­های جانبی می­شود. در برش­هایی که بیشتر جنبه تنک کردن دارند شاخه­ها و اندام­های داخلی تاج حذف می­شوند. شاخه­های زاید و نامناسب قبل از آنکه درخت برخی از انرژی خود را صرف رشد و نگهداری آنها نماید باید حذف شوند. در هرس معمولاً شاخه­های ذیل حذف می­شوند:

الف- شاخه­های غیرزنده که ممکن است کانون عوامل بیماری­زا باشند ب- شاخه­های شکسته، پیچ خورده و یا همدیگر را قطع کرده، ج- شاخه­های ضعیف و مسن که توان غذادهی و شاخه­سازی ندارند، د- شاخه­های نوک‌تیز داخل درخت، ه- شاخه­های باریک و مسن که تا نزدیک زمین رشد کرده­اند، و- شاخه­های تولید کننده گل آذین­های بدون برگ ز- شاخه­هایی که تمایل به تولید میوه نامرغوب دارند.

ضرورت مدیریت شاخه­های رشد یافته بعد از هرس

این شاخه­ها با هدف داشتن میوه با کیفیت بهتر و هم­چنین داشتن یک تاج باز برای توزیع مناسب نور نیاز به کنترل و مدیریت دارند. شاخه­های جدید به دو شکل ایجاد می­شوند. اول جست­های موضعی است که از محل زخم­های بزرگ ناشی از هرس رشد می­کنند. این قبیل شاخه­ها را می­توان با کاربرد موضعی اسید نفتالین استیک کنترل نمود. دوم جست­هایی هستند که با قطع جوانه انتهایی فعال شده و رشد می­کنند. این جست­ها ۴ تا ۶ ماه بعد از هرس دستی و با باقی گذاشتن ۲۰-۱۵ سانتی­متر از طول شاخه و یا نگهداشتن شاخه انتهایی در اطراف شاخه و تحریک رشد جوانه جانبی در اثر خمیده کردن شاخه بوجود می­آیند. هرس ابزاری است که بدینوسیله با شاخه­زایی و تولید برگ و ساقه تنومند و سهولت در برداشت می­توان کیفیت میوه را افزایش داد. تمام جست­ها باید از حمله آفات (تریپس، شته، پسیل، برگخوارها و ...) محافظت شود. کلیه ابزارآلات هرس باید عاری از ویروس­های قابل انتقال باشند.

اصول هرس

بطور کلی پنج اصل باید توسط باغدار در عملیات هرس رعایت شود: ۱- هر سال سعی شود هرس سبک انجام شود. این عمل با هدف بهبود ساختار و نقش درخت اعمال می­شود. ۲- هرس کننده باید تنها آن بخش از شاخه‌های با وضعیت نامناسب، غیرفعال، ضعیف و خشک را حذف نماید. ایجاد فضایی مناسب با چارچوبی مطلوب، رشدی قوی و شاخه­زایی با کیفیت بالا در حقیقت در نظر است. ۳- درختان تا حد ممکن بعد از برداشت هرس شوند. زمان ایده­آل قبل از بیدار شدن جوانه در بهار تا شرایط گل­انگیزی در مزرعه است ۴- تنک سبک شاخه­ها و برش­های سرشاخه­ای ایجاد یک تاج باز و در نتیجه جلوگیری از جست­های زیاد بعد از هرس می­کند. ۵- با تنک کردن، سربرداری و خم کردن می­توان جست­های ایجاد شده بعد از هرس را وادار به قابلیت باروری و گلدهی نمود.

فواید هرس

الف) عملکرد: هرس انتخابی می­تواند نقش تعیین کننده و افزایشی روی عملکرد خصوصاً در دومین و سومین سال هرس داشته و یا نداشته باشد. درختان کلمانتینی که در اواخر خرداد هرس شده بودند و به میزان ۱۰ کیلوگرم ماده خشک از در هر درخت حذف شده بود، تاثیری روی عملکرد درخت مشاهده نشد.

ب) اندازه میوه: به طور معمول اندازه میوه با هرس افزایش می­یابد. درختان هرس شده کلمانتین یک افزایش ۲/۳۹ درصدی را با تولید میوه­هایی با قطر ۵۹ میلی­متر و بزرگتر نشان دادند. چنین اثراتی ممکن است به دلایلی چون کاهش در تعداد گل به دلیل افزایش ماده خشک تخمدان در انواع گل­آذین­ها، کاهش پتانسیل تولید  چوب­های ضعیف و تغییرات ایجاد شده در نفوذ نور، غالبیت انتهایی و تقسیم مواد جذب شده باشد.

ج) افزایش کیفیت گل­آذین­ها: شاخه­ها الگوی متفاوتی از گل را نشان می­دهند. دو حالت عمده وجود دارد: واحدهای شاخه ده ضعیف که تمایل به تولید گل آذین­های بدون برگ دارند و واحدهای شاخه‌ده قوی که ۳-۲ بار تولید گل­آذین­های برگدار می­کنند. میوه­های حاصل از این دو نوع گل آذین از نظر متوسط قطر و ماده خشک نیز با هم متفاوت هستند. میوه­های حاصل از گل­آذین­های برگدار ۱۵ درصد بزرگتر و ۴۴ درصد سنگین­تر از نوع بدون برگ هستند. هرس از طریق ایجاد نوعی تعادل بین تعداد گل و گل آذین­های بدون برگ می­تواند موثر باشد. هرس موجب گلدهی، برگدهی و شاخه­زایی با کیفیت بالا می­شود. میوه­های حاصل از گل­آذین­های برگدار بزرگتر هستند و شواهدی وجود دارد که دارای مواد جامد محلول بیشتر و اسید کمتر نسبت به میوه­هایی هستند که از گل­آذین های بدون برگ مشتق شده­اند.

د) افزایش کیفیت میوه: کیفیت میوه از دو جنبه قابل بررسی است. برخی صفات کیفی میوه (TSS بالا، محتوای آبمیوه و غیره) مربوط به خود میوه است و برخی مشخصات نیز مربوط به بازار فروش و مصرف کننده است. درختان با تاج هرس شده، توسعه رنگ سریعتر و بهتری نشان می­دهند. در درختان کلمانتین هرس شده در مقایسه با درختان هرس نشده، بیش از ۳۲ درصد از مجموع کل عملکرد درخت می­تواند در اولین تاریخ برداشت، برداشت شوند. میوه­های بالغ رشد یافته در شرایط نوری بیشتر، میزان مواد جامد محلول بیشتری نیز داشتند. به نظر می­رسد عارضه ترکیدگی میوه در درختان با هرس کمتر شایع­تر است در حالیکه میوه­های رشد یافته تحت تابش نوری بالا نسبت به عارضه فروپاشی پوست و آسیب سرمایی مقاومت بیشتری نشان دادند. هرس همیشه موجب افزایش محصول نمی­شود بلکه موجب تشویق درخت به افزایش کیفیت میوه می­شود.

ه) سهولت در برداشت: در صورت انجام هرس، میوه­ها در زمان برداشت قابلیت مشاهده بیشتری داشته و به میزان ۳۰ درصد سریعتر و با صدمات کمتری جمع­آوری می­شوند. هرس محصول را یکنواخت­تر و در نتیجه برداشت را آسان­تر می­نماید.

و)سهولت در محلول­پاشی: در این حالت درختان سریعتر محلول­پاشی شده و عملیات اجرایی و هزینه کاهش می­یابد. در حالت محلول­پاشی دستی، کاهش حجمی معادل ۴۶ درصد روی درختان هرس شده نسبت به هرس نشده گزارش شده است. میزان صرفه­جویی در حجم محلول، حدود ۳۰ درصد برآورد شد.

ز) کاهش ضایعات: هرس و حذف شاخه­های خشک، در حقیقت پناهگاه عوامل بیماری­زای پس از برداشت را از بین برده و جمعیت آنها را کاهش می­دهد. با حذف شاخه­های اضافی، امکان آسیب رسیدن به میوه توسط این شاخه­ها کاهش می­یابد و امکان کنترل بهتر آفات و بیماری­ها را میسر می­سازد. در اثر افزایش سن درخت و همچنین اثرات آفات و بیماری­ها، چوب تاج درخت آسیب دیده و این تغییرات موجب آسیب­های فیزیکی شدید به میوه به ویژه در مواقع وزش باد می­شود.