آناناس

خانواده :  Bromeliaceae

نام لاتین :pineapple

نام علمی :Ananascomosus

تاریخچه

موطن اصلی آناناس آمریکای مرکزی می‌باشد. گیاهی تک‌لپه‌ای، گرمسیری و علفی چندساله است. دارای یک گل‌آذین و میوه انتهایی بوده و مشخصه اصلی این خانواده گلدهی شاخساره برای یک‌بار است. آناناس به وسیله پاجوش‌هایی که از پایه ساقه بلند می‌شود جایگزین می‌گردد. از نظر سیستم ریشه‌ای، ریشه‌های آن سطحی، محدود و نابجا بوده و به شکل افقی تا ۶۰ سانتی‌متر و عمق تا یک متر گسترش دارند. وقتی پاجوش‌ها را می‌کاریم ریشه‌ها در اعماق پایین‌تر قرار می‌گیرند، ولی اگر ساقه جوش‌ها و تنه جوش‌ها را بکاریم ریشه‌های آن بالاتر آمده و در سطح خاک قرار می‌گیرد و به خاطر بالا بودن ریشه‌ها و سطحی بودن آنها مزرعه آناناس را هر ۴-۳ سال یک‌بار تجدید می‌کنند.

آناناس مثل موز ساقه کاذب دارد که از به هم پیوستن دمبرگ‌ها بوجود می‌آید. برگ‌ها از ساقه بزرگترند، رنگ برگ‌ها معمولاً در قسمت فوقانی قرمز ابلق و در سطح زیرین خاکستری نقره‌ای است. تعداد برگ‌ها به ۸۰-۶۰ عدد می‌رسد. ساختمان برگ طوری است که در سطح رویی فاقد روزنه بوده و در سطح زیرین دارای روزنه است. در هر میلیمتر مربع برگ ۸۵-۷۰ روزنه دارد. یکی از سلول‌های کناری روزنه رشد کرده و به‌صورت در پوش روی روزنه قرار می‌گیرد این درپوش به "صفحه تریکوم" معروف است. لذا تعرق را به حداقل می‌رساند. برگ‌ها به شکل روزت هستند. همچنین برگ‌ها نوک تیز و پهن هستند . برگ‌ها کمی فرورفته بوده و آب را به سطح پایین و ریشه‌ها هدایت می‌کنند. حاشیه برگ‌ها در برخی ارقام دارای مقداری خار است، این خارها هرقدر کمتر و نرم‌تر باشند بهتر است. در کولتیوارهای اصلاح شده کمتر و نرم‌ترند. برگ‌ها قبل از گلدهی باز می‌شوند. جوانه انتهایی ساه گل را به‌وجود می‌آورد.گل‌های آناناس دوجنسی و کامل است. یعنی اعضای گل ۳ یا مضربی از ۳ است. ۳ کاسبرگ، ۳ گلبرگ و ۶ پرچم و یک مادگی دارد و تخمدان ۳ برچه‌ای دارد. گل‌آذین آن ۲۰۰-۱۰۰ گل دارد که باعث تشکیل میوه مرکب می‌شود که syncarpe نامیده دارد. گل‌ها دارای شهد است هر میوه مرکب از چند گل جدا از هم تشکیل شده که بر روی یک گل‌آذین متراکم قرار دارند. مثل توت سفید، انجیر و آناناس. در آناناس میوه مرکب، ترکیب میوه‌چه‌های شبیه سته، پایه کاسبرگ‌ها و براکته‌های گل می‌باشد. میوه رسیده شبیه میوه کاج بوده ولی ابعاد آن فرق می‌کند به‌طور متوسط عریض‌ترین قسمت در ته میوه است. وزن میوه حدوداً میانگین ۲/۲ کیلوگرم است (در رقم Cayenne).

گوشت میوه رسیده سفید تا زرد است. قسمت خوراکی میوه ۶۰% کل میوه را تشکیل می‌دهد و ۸۵% قسمت خوراکی میوه را آب تشکیل مى‌دهد. در بالای میوه تاج (crown) میوه وجود دارد. که حاوی ۵۰-۱۵عدد برگ است و از این قسمت نیز برای ازدیاد استفاده می‌کنند. فایده دیگر crown این است که سایه روی میوه در حال نمو ایجاد می‌کند و لذا احتمال آفتاب سوختگی میوه را کاهش می‌دهد. زیر میوه تنه جوش یا slip  وجود دارد ودر کنار برگ‌ها پاجوش دیده می‌شود. همچنین بر روی ریشه پاجوش‌های زیرزمینی تولید می‌گردد.

از نظر آب و هوا آناناس در هوای ۳۵-۱۶ درجه سانتی‌گراد رشد می‌کند.  بهترین دما برای آن ۲۶-۲۰ درجه سانتی‌گراد بوده و دمای بالا و پایین در کیفیت و نسبت قند به اسید میوه تأثیر می‌گذارد . مقاومت رقم Queen نسبت به تغییرات دما از رقم Cayenne بیشتر است. آناناس تا حدی به خشکی مقاوم است و جزو گیاهان CAM به حساب می‌آید. رطوبت بالای هوا، شب‌های خنک و نور کامل خورشید را می‌پسندد و دلیل مقاومت به خشکی آن یکی به خاطر ساختمان برگ و دیگری جزو گیاهان CAM بودن است.

از نظر خاک، خاکی با عمق متوسط ۱ – ۵/۰ متر با زهکش خوب و بافت لوم رسی شنی یا بافت شنی را می‌پسندد. بهترین pH برای آن حالت اسیدی است که محدوده ۶/۵ – ۵/۴ برای آن مناسب است. البته در برخی از منابع محدوده ۵/۶ – ۵ را نوشته‌اند، ولی در حالت کلی شرایط اسیدی خاک و خاک‌های با زهکشی خوب را می‌پسندد. به زهکشی پایین خیلی حساس هستند. Ec کمتر از des/m ۵/۰ برای پرورش آن مناسب است. در خاک بایستی مقدار زیادی مواد آلی و پتاسیم وجود داشته و خاک باید غنی و حاصلخیز باشد تا تولید خوب وجود داشته باشد. خاک‌هایی با میزان بالای آلومینیوم و منگنز را تحمل می‌کنند و موادآلی و پتاسیم زیاد برای تولید حداکثر محصول ضروری است.

گرده‌افشانی و تشکیل میوه

در ارقام تجاری به دلیل اتواستریل بودن یا خود عقیم بودن گل‌ها، خودناسازگاری وجود دارد و به همین خاطر به طریقه پارتنوکارپی میوه می‌دهند در ارقام وحشی حالت عقیمی کم است و تعدادی از گل‌ها می‌توانند تلقیح شده و دانه‌های سفتی تولید کنند و پارتنوکارپی اختیاری بوده و اگر گرده افشانی شود تولید دانه می‌کند. گرده‌افشانی توسط مرغ مگس‌خوار و پرنده شهدخوار انجام می‌شود. آناناس‌های اهلی یا تجاری تریپلوئید هستند و در اثر جهش از آناناس‌هاى دیپلوئیدها به‌وجود آمده‌اند. برای زودرسی و یکنواختی تشکیل میوه از هورمون‌هایی نظیر اتیلن و نفتالین استیک اسید استفاده می‌کنند.

بحث مهمی که در آناناس وجود دارد ازدیاد آن است که به طریقه غیرجنسی صورت می‌گیرد و در آن از ۴ نوع نمونه گیاهی از ۴ قسمت گیاه استفاده می‌شود.

Slip

شاخساره‌های برگ‌دارى هستند که در زیر میوه قرار داشته و متصل به دم میوه هستند که عمدتاً هم در نزدیکی ته میوه دیده می‌شوند. زمانیکه نصف میوه رشد کرد ظاهر می‌شوند. اندازه و تعداد slip ها بسته به سلامت گیاه فرق می‌کند. آنها را ۳-۲ ماه بعد از برداشت میوه جمع‌آوری می‌کنند. البته متداول‌ترین اندام ازدیاد آناناس هستند و عمدتاً ۲۰-۱۸ ماه پس از کاشت میوه می‌دهند. البته برخی منابع این عدد را ۱۶-۱۴ ماه بیان می‌کنند.

Ground sucker  یا پاجوش زمینی

اندام تکثیری که از جوانه‌های جانبی روی ساقه از محل طوقه تولید می‌شود و معمولاً ۱۴-۱۲ ماه پس از کاشت تولید میوه می‌کند. این پاجوش‌ها دارای برگ‌های طویلی بوده و از انتهای تحتانی این پاجوش‌ها ریشه‌ها خارج شده و در زمین نفوذ می‌کند. اما چون این پاجوش‌ها ضعیف هستند کمتر در ازدیاد مورد استفاده قرار می‌گیرند.

Side shoot or sucker

به شاخساره‌هایی که از جوانه‌های محوری روی ساقه ویا از قسمت بالایی ساقه و بالای سطح خاک ایجاد می‌شود، اطلاق مى‌گردد. در عرض ۱۷-۱۵ ماه پس از کاشت میوه می‌دهد. آنها را بعد از برداشت میوه از ساقه جدا می‌کنند و موقع جمع‌آوری بزرگتر از تاج و slip هستند. مهمترین مشکل پاجوش‌ها این است که میوه‌ها یکنواخت نمی‌رسند یعنی میوه‌ها در دوره‌های مختلف رسیده و هزینه‌های برداشت زیاد خواهد بود.

Crown یا تاج

ساقه کوتاه و برگ‌های رشد کرده از بالای میوه هستند. ۲۴ ماه بعد از کاشت، میوه می‌دهند و در بعضی از منابع این زمان را ۲۲ ماه ذکر کرده‌اند. ریشه‌دهی آن نسبت به تنه جوش یا slip خوب است. چون ذخایر خوبی دارد. در زمان برداشت میوه، آن را از میوه جدا کرده، خشک می‌کنند، در قارچ کش غوطه ور می‌کنند، بعد آنها را هرس می‌کنند، وزن کرده و درجه‌بندی می‌کنند. آنها براساس وزن درجه‌بندی می‌شوند تا تنوع به حداقل برسد.  میوه‌های تازه با تاج فروخته می‌شوند ولی آناناس‌هایی که فرآوری می‌شوند تاج‌هایشان برای ازدیاد بکار می‌رود. بین ۴ مورد ذکر شده تاج، Slip و پاجوش بیشتر برای ازدیاد استفاده می‌شود و بین این سه، تاج‌ها به دلیل  سیستم ریشه‌ای خوب و ذخایر غذایى ‌مناسب، در برخی از کشورها ترجیح داده می‌شوند. چون ریشه‌های آنها بهتر از slipاست. ولی در اکثر منابع می‌نویسند که slipها را برای آناناس‌کاری‌های تجاری و در سطوح کم بیشتر از crown استفاده می‌کنند.

Slipها زمانیکه ۵۰% میوه نمو کرد ظاهر می‌شوند. خصوصیت slip این است که مدت انبار و ذخیره آن طولانی است و در کشت بافت نیز بهترین ریزنمونه‌های ازدیادی را تولید می‌کند. اما Suckerها موقع جمع‌آوری بزرگتر از slipها و تاج هستند. عیب آن این است که رسیدن میوه یکنواخت نیست و از نظر زمان برداشت تاج‌ها دیررس‌تر از slipها است. به خاطر تفاوت‌هایی (مخصوصاً از نظر زمان میوه‌دهی) که در بین این اندام‌های ازدیادی رویشی وجود دارد هیچگاه در یک مزرعه سه نوع ماده ازدیادی استفاده نمی‌شود. بهترین و متداول‌ترین روش استفاده از slip و تاج است. در اکثر موارد از slip استفاده می‌کنند ولی در برخی کشورها تاج را ترجیح می‌دهند. در موقع ازدیاد بعد از جداکردن اندام‌های ازدیادی آنها را بایستی درمعرض هوا قرار دهیم. مدت این کار یک یا چند هفته بعد از بریدن آنها از گیاه مادری است. این امر باعث ایجاد یک لایه کالوس در سطح بریده شده مى‌شود و پوسیدگی ناشی از حمله میکروارگانیسم‌ها را بعد از کاشت کاهش می‌دهد. کاشت آناناس در شروع یا طول فصل بارندگی انجام می‌گیرد و درجاهایی که بارش مداوم وجود دارد در هر موقع از سال می‌توانیم آن را بکاریم.

سیکل زندگی آناناس

۴-۳ سال طول می‌کشد و معمولاً بعد از اینکه اولین میوه‌های حاصل از ازدیاد برداشت شد بعد از این مرحله از پایه گیاه اصلی ۳-۰ شاخساره بوجود می‌آید. معمولاً طول زمان از کشت تا تولید ۲۴-۱۵ ماه است. این شاخساره‌هایی که در پایه گیاه بعد از محصول اصلی تولید می‌شوند رشد کرده و گیاهان جدیدی را تولید می‌کنند که محصول حاصل از این suckerها در حدود ۱ سال بعد تولید می‌شود  که به آن "First ratoon crop" می‌گویند. با تولید اولین ratoon crop گیاه یک سیکل جدید را از اندام ازدیادی نظیر slip یا تاج تا تولید محصول اقتصادی طی می‌کند. اگر گیاه قوی باشد دومین محصول حاصل از پاجوش‌ها نیز بر روی گیاه تولید می‌شود و یک سیکل تقریباً ۴ ساله را تکمیل می‌کند. برای تولید سومین محصول گیاه باید قدرت و بنیه‌ای قوی داشته باشد ولی در بیشتر موارد به خاطر نبود قدرت و بنیه کافی در گیاه محصول سوم وجود ندارد یا خیلی ضعیف و کوچک است. لذا بسته به شرایط حاصلخیزی خاک و وجود یا عدم وجود نماتد در خاک این محصول را نگه داشته یا حذف می‌کنند. اندازه میوه در محصول اول بزرگتر از محصول دوم و آن هم بزرگتر از محصول سوم است. میوه‌های حاصل از ratoonها کوچکتر ، شیرین‌تر، اسیدیته (اسید سیتریک) کمتری، عطر و طعم آنها نیز بیشتر است و برای فرآوری، کمپوت‌سازی، مرباسازی و مواردی از این قبیل استفاده می‌شود. بعد از ۴ سال از کاشت آناناس به خاطر سطحی شدن ریشه‌ها و ضعیف شدن گیاه مزرعه آناناس را تجدید می‌کنند.

Forcing آناناس

برای تنظیم زمان برداشت و رسیدگی میوه‌ها از این روش استفاده می‌کنند. برای این منظور از هورمون اتیلن و از انواع تجاری آن با نام اتفن و یا ترکیبات آزاد کننده اتیلن مانند NAA استفاده می‌کنند. برای افزایش کارایی عمل پیش‌رس کردن بهتر است در زمان گلدهی معمول گیاهان از هورمون‌ها استفاده بشود و نیز باید میزان کاربرد ازت و قدرت رشد گیاه کمتر باشد و نیز اگر شب‌ها خنک باشد بویژه دمای زیر ۲۴ درجه سانتی‌گراد کارایی پیش‌رس کردن بالا خواهد بود.

آبیاری آناناس

در عین اینکه مقاوم به خشکی است ولی برای تولید محصول خوب به آبیاری متوسطی نیاز دارد. آبیارى بویژه در طول دوره رویشی ضروری است. کمبود آب دراین مرحله باعث توقف رشد گیاه و کاهش گلدهی می‌شود. در طول دوره گلدهی مزرعه آناناس باید آبیاری بشود .

کوددهی

۳ عنصر N,k,Fe مهم هستند. آناناس به فسفر و کلسیم کمتری نیاز دارد  و نیاز به این دو عنصر ۴-۲ ماه قبل از آغازش گلدهی است. یعنی در ۵ ماه اول بعد از کاشت نیاز ی به فسفر و کلسیم ندارد.

ازت در رشد و تکامل گیاه نقش بسیار مهمی دارد بالاترین میزان نیاز به ازت ۲ ماه قبل از ظهور گل است و بعد از تشکیل گل نیاز به ازت کمتر خواهد شد و زیادی آن باعث رشد پاجوش‌ها شده و کیفیت و اندازه میوه کم می‌شود. پتاسم در کیفیت میوه تأثیر دارد. باعث افزایش سطح و تعداد برگ‌ها می‌شود و به دنبال آن فتوسنتز افزایش، تولید و عملکرد بالا خواهد رفت. پتاسیم طعم، کیفیت و راندمان تولید و نیز رنگ میوه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و باید به طور مداوم از آن استفاده نمایند. پتاسیم در خاک‌های شنی به مقدار ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار و در خاکهای رسی به میزان ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار استفاده می‌شود.

بهترین روش کاربرد پتاسیم پخش آن در زمین قبل از کاشت خواهد بود. ولی در طول دوره رشد نیز می‌توان از این کود استفاده کرد. آناناس به کمبود آهن بسیار حساس است. لذا باید pH خاک اسیدی باشد. خاک‌های سبک ودارای مواد آلی تهویه خوبی دارند واینها شرایطی است که جذب آهن را افزایش می‌دهد. آناناس به کمبود روی نیز حساس است و برای جبران کمبود آن ابتدا باید مدیریت خوب باغی انجام شود و سپس سولفات‌روی به صورت محلول پاشی استفاده شود. برای جبران کمبود روی و آهن از محلول پاشی سولفات‌روی و آهن می‌توان استفاده کرد .

نیاز آناناس به فسفر کم است ولی در موقع تشکیل گل نیاز به این عنصر افزایش می‌یابد و باید ۴-۲ ماه قبل از تشکیل گل استفاده بشود. کمبود فسفر باعث کاهش عملکرد محصول می‌شود ولی زیادی آن نیز مضر است و باعث جلوگیری از  جذب روی می‌شود. نحوه مصرف آن قرار دادن کود فسفر در چاله و قبل از کاشت می‌باشد. از سویی کاربرد کودهای حیوانی پوسیده نیز قبل از زمان کاشت بسیار ضروری است.

تراکم کاشت

تراکم گیاه در هکتار معمولاً ۴۵- ۴۰ هزار اصله در هکتار است. فاصله ردیفها ۹۰-۷۵ سانتی‌متر و فاصله دو گیاه از هم ۳۰-۲۵ سانتی‌متر است. البته در برخی منابع در حالت خاص تراکم را ۷۵۰۰۰-۵۸۷۰۰ ذکر کرده‌اند. اما در حالت کلی افزایش تراکم اندازه میوه را کاهش می‌دهد و چنین میوه‌های برای فرآوری مناسب هستند.

اعمال زراعی مهم

زمین باید قبل از کاشت با قارچ کش ضدعفونی بشود. از مالچ‌های پلاستیکی برای افزایش دمای خاک در ناحیه ریشه، افزایش و ذخیره رطوبت، کاهش جمعیت علف‌های هرز و نیز کاهش نماتد استفاده می‌شود. نهایتاً بعد از انجام اعمال زراعی برداشت آناناس صورت می‌گیرد.

آناناس یک محصول نافرازگرا است. شاخص رسیدگی آن تغییر رنگ پوست میوه از سبز به زرد است. درجه رسیدگی که در آن میوه برداشت می‌شود به نوع مصرف بستگی دارد. برای تازه‌خوری درجه رسیدگی بسته به نوع حمل و نقل و فاصله تا بازار نیز دارد. به عنوان یک قاعده کلی وقتی ردیف پایین میوه‌چه‌ها شروع به زرد شدن کرد برداشت برای تازه‌خوری آغاز می‌شود. میوه‌های برداشت شده قبل ازاین مرحله نمی‌رسند و شیرینی مناسب را ندارند. برای کمپوت‌سازی شاخص رسیدگی آن این است که ۵۰% میوه‌ها از ردیف پایین شروع به تغییر رنگ نمایند. آناناس بعد از برداشت باید سریعاً سرد شود و نگهداری آن باید در محلی با دمای ۸ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۹۰-۸۵% صورت بگیرد. دمای نگهداری میوه‌های کمتر رسیده ۵۵–۵۰ درجه فارنهایت و برای میوه‌های رسیده ۴۵ درجه فارنهایت است. میوه‌ها در دمای زیر ۴۵ درجه فارنهایت سرمازده می‌شوند.

ارقام آناناس

• Cayenne: بذر نمی‌دهد و مهمترین رقم است. میوه‌های درشت دارد و وزن میوه۴-۳/۱ کیلوگرم است. رنگ نارنجی نزدیک به قرمز دارد و رنگ گوشت زرد کمرنگ تا زرد طلایی است و میوه استوانه‌ای. بیشتر برای فرآوری استفاده می‌شود. اسیدیته بالایی دارد. پوست نازک که به آسانى صدمه می‌بیند و برای تازه‌خوری استفاده نمی‌شود.

• Queen:به آن ملکه هم می‌گویند. از گروه آناناس‌ها با برگ‌های کوتاه، پرتیغ و به رنگ سبز کم رنگ است. عطر و طعم آن عالی است و وزن میوه آن کمتر از ۳/۱ کیلوگرم است. میوه کمی حالت خاردار دارد و استوانه‌ای شکل است. رنگ پوست میوه زرد پررنگ و رنگ گوشت آن زرد طلایی است. عمدتاً برای فرآوری بکار می‌رود.

• Spanish:دومین رقم تجاری بعد از Cayenne است و معروف به Red Spanish است و بیشتر در اروپا کاشته می‌شود. برای تازه‌خوری مناسب است. خاصیت تولید slip بالایی دارد. رنگ میوه‌های آن زرد کمرنگ است و وزن میوه آن ۹۰۰  گرم تا ۸/۱ کیلوگرم است.

• Abacacsy:دارای برگ‌های طویل تیغ‌دار صورتی رنگ است. وزن میوه در حدود ۵/۱ کیلوگرم است. پوست میوه قرمز خیلى کمرنگ و گوشت سفید رنگ دارد.از نظر طعم بسیار مطلوب است. ولی برای کنسرو و صادرات نامرغوب و فقط برای مصرف تازه خوری مناسب است.

داشتن تاج‌های متعدد در آناناس یک صفت نامطلوب است. میوه‌های درشت، دارای گوشت زرد و تاج کمتر مطلوب‌ترین آناناس است و اگر گوشت سفت باشد بهتر است.