مقدمه ای بر میوه های مناطق معتدله (بخش چهارم)

هنگام استفاده از علف کش ها باید دقت فراوان نمود تا از تماس آنها با تنه ی درختان جوان جلوگیری شود . مگر اینکه تنه اینگونه درختان قبلا پوشش داده شود . در ضمن عدم وجود شکاف در سطح زمین برای جلوگیری از نفوذ سم به محیط ریشه از موارد ضروری می باشد . قبل از استفاده از علف کش باید به دقت دستورالعمل آنرا مطالعه و از بی خطر بودن آن به درختان جوان اطمینان حاصل کرد. با افزایش سن درختان و استقرارشان، تنوع علف کش های مورد استفاده افزایش می یابد . در سال دوم می توان از علف کش های دیورون، سیمازین و توفوردی استفاده کرد . از سال دوم به بعد می توا ن از مخلوط سینبار با دیورون و یا گلایفوزیت استفاده نمود . از سال سوم به بعد می توان از سینبار در غلظت های بالاتری استفاده کرد.

مقاومت به سرما، نیاز سرمایی و رکود

مقدمه

اکثر درختان میوه ی مناطق معتدله در معرض سرمای زمستان یا یخبندان بهاره قرار می گیرند که این امر گاهی موجب خسارت های شدید اقتصادی می شود . باغداران از نتایج زیان بار عدم محافظت درختان در برابر سرمای زمستان کا ملا مطلع هستند . لذا توجه به مقاومت به سرما، به عنوان یک پدیده و ابزار کمکی برای جلوگیری از بروز خسارت ناشی از سرما برای باغداران و فیزیولوژیست ها از اهمیت اساسی برخوردار می باشد.

درجه حرارت های پایین در گیاهان به دو شکل سرمازدگی و یخ زدگی (یا انجماد) ایجاد خسارت می کند . خسارت سرمازدگی در درجه حرارت های بالاتر از انجماد رخ می دهد و مربوط به اختلال در فرآیند های طبیعی متابولیکی گیاه می باشد . میوه بعضی گیاهان بویژه گیاهان گرمسیری به این نوع خسارت حساس هستند . برای مثال میوه موز در دمای ١٠ درجه سانتیگراد دچا ر سرمازدگی می شود. ولی در درختان میوه ی مناطق معتدله که موضوع بحث ما می باشد تنها خسارت یخ زدگی مطرح است، زیرا دمای صفر درجه سانتیگراد، خسارتی را متوجه تنه و سایر اندام های هوایی درخت نمی کند.

مکانیسم خسارت انجماد

سرعت بروز یخبندان و به تبع آن سرعت انجماد در مقاومت گیاه و یا شدت خسارت آن نقش مهمی دارد.

الف) انجماد کند و تشکیل یخ در خارج پروتوپلاس م : همواره مقداری آب در فضای بین سلولی موجود بوده و با آب درون سلول یا پروتوپلاسم در تعادل است . با توجه به اینکه اثر سرما از طرف بیرون به درون است لذا در مرحله اول، کریستال یخ در خارج پروتوپلاسم تشکیل می شود . در صورتیکه سرعت پایین آمدن درجه حرارت کند و بطئی باشد، کریستال یخ فرصت می یابد تا با جذب آب پروتوپلاسم، بزرگتر گردد . در مقابل پروتوپلاسم با از دست دادن بخشی از آب خود، غلیظ تر شده و نقطه انجماد پایین تری را کسب می کند. بدین ترتیب تا زمان انجماد پروتوپلاسم یاخته به حیات خود ادامه می دهد.

درختان میوه مناطق معتدله

ب) انجماد نسبتا سریع و تشکیل بلور یخ در پروتوپلاسم : اگر سرعت انجماد نسبتا سریع باشد، بدلیل سرعت کند انتشار آب پروتوپلاسم به فضای بین سلولی، کریستال یخ در فضای بین سلولی رشد نکرده و پروتوپلاسم رقیق نیز منجمد می شود . آب یخ زده حدود ٩ % افزایش حجم می یابد، که منجر به متلاشی شدن یاخته خواهد شد.

ج) انجماد سریع و بدون تشکیل کریستا ل : هرگاه سرعت انجماد به حدی زیاد باشد که یخ به صورت غیر کریستالی (یخ شیشه ای) تشکیل گردد، ذرات یخ ب دون افزایش محسوس حجم، بطور همزمان در فضای بین سلولی و پروتوپلاسم تشکیل می شود . در این صورت یاخته بدون از دست دادن حیات خود منجمد می شود.

حساسیت بافت ها به آسیب ناشی از سرما متفاوت است . برگ های درختان خزان دار مقاومت کمی نسبت به یخبندان دارند . مقاومت ریش هها نسبت به سرما کمتر از ساقه های در حال استراحت است. جوانه های مستتر در پوشش های سخت کوتینی مقاومت قابل توجهی به سرما دارند درحالیکه شکوفه ها و میوه های کوچک به کمترین یخبندان حساس هستند. جوانه های نابالغ اواخر پاییز ممکن است نسبت به یخبندان های پاییزی حسا س باشند . یخبندان های شدید حتی می تواند به تنه و شاخه های بزرگتر خسارت وارد آورد . سیاه شدن آوند چوبی، نتیجه یخبندان های زمستانی می باشد که در اصطلاح آن را سیاه شدگی مغز  می نامند . آسیب زمستانی ممکن است باعث شکاف پوست تنه و شاخه های اصلی شده و آوند چوبی مح افظت نشده را خشک نماید. آفتاب سوختگی زمستانه ی شاخه و تنه ناشی از گرم و سرد شدن سریع و متناوب بوده که در سمت جنوب و جنوب غربی تنه ی درختان جوان خسارت های قابل توجهی ایجاد می کند . مکانیسم به دو صورت قابل توجیه است . اول اینکه تابش آفتاب زمستانی

به بخشی از پوست درخت باعث از بین رفتن مقاومت سلول های آن بخش شده و متعاقب بروز یخبندان مجدد، سلول ها می میرند . دوم اینکه گرم و سرد شدن متناوب با همان مکانیسم انجماد نسبتا سریع، باعث مرگ سلول ها می گردد.

درختان مناطق معتدله برای شروع فعالیت مجدد، نیازمند سپری کردن سا عات مشخصی از سرما هستند که به نیاز سرمایی هستند  مؤثرترین دما برای تأمین نیاز سرمایی بین صفر الی ٧ درجه ی سانتیگراد می باشد . دماهای پایین تر از صفر  و بالاتر از ٧ درجه سانتیگراد، اثرات کمتری در شکستن خواب جوانه ها دارند . درجه حرارت های یخبندا ن عملا در تأمین نیاز سرمایی بی اثر هستند . زیرا این درختان در دماهای صفر تا ۷ درجه ی سانتیگراد ، طی فعالیت های فیزیولوژیکی، دوره استراحت خود را سپری می کنند در صورتیکه در درجه حرارت های یخبندان، فعالیت های فیزیولوژیکی به حدی کند می شود که اثری در رفع استراح ت جوانه ها نخواهد داشت.

گیاهان سازگار شده با زمستان های طولانی و سرد مداوم، مثل گیاهانی که در عرض های جغرافیایی بالا یافت می شوند، دارای احتیاجات سرمایی کوتاه یا متوسط می باشند . این بدان علت است که بیشتر زمستان بطور مداوم درجه حرارت، زیر نقطه یخبندان باقی می ماند، ظاهرا نیاز سرمایی، تا اواخر زمستان و اوایل بهار، موقعی که درجه حرارت دوباره به بالای یخبندان رسیده ولی برای مدتی خنک باقی می ماند تأمین نمی گردد . یک گونه گلابی آسیایی به چنین آب و هوایی سازگار گشته است . این گلابی بومی منچوری و قسمت هایی از سیبر ی می باشد که در آنجا درجه حرارت زمستان به ٤٥ - درجه ی سانتیگراد تقلیل می یابد . این درختان نیاز به سرمای کوتاهی (٢٠ تا ٣٠ روز) دارند و به زمستان های ملایم سازگار نیستند، زیرا احتیاج به سرمای کوتاه در آنها، طی اوایل زمستان تأمین می گردد و بعد از آن هر موقع د رجه حرارت به بالای یخبندان می رسد، شروع به رشد می نمایند و اغلب رویش های جدید، بوسیله یخبندان های بهاره از بین می روند . این مثال نشان می دهد که کشت درختان در شرایط آب و هوایی که با فیزیولوژی این گیاهان ناسازگار است، عواقب ناخوشایندی خواهد داشت.

درجه حرارت های متناوب گرم در طی زمستان باعث خنثی شدن بخشی از سرمای دریافت شده توسط درخت م ی گردد. بدین ترتیب وجود حرارت های متناوب در این دوره، زمان تأمین نیاز سرمایی درختان را طولانی تر می کند. زمستان های ملایم ممکن است نیاز سرمایی برخی درختان میوه مناطق معتدله را تأمین نکند . نتیجه ی عدم کفایت تأمین نیاز سرمایی، به صورت شروع رشد غیرطبیعی، تأخی ر در گلدهی، کاهش تشکیل و عدم همزمان تشکیل شدن میوه ها خواهد بود.  ناهمزمانی در تشکیل میوه برنامه زمانی سمپاشی، محلول پاشی و برداشت میوه را نیز دچار مشکل می کند. گل های تک جنسی نر و ماده فندق در جوانه های مستقل تشکیل می شوند . در برخی ارقام فندق، بدلیل نیاز سرمایی کمتر جوانه های گل نر، استراحت آنها تکمیل خواهد شد ولی عدم سرمای کافی برای جوانه های گل ماده باعث عقب ماندگی آنها و ناهمرسی گل های نر و ماده خواهد شد که خود عاملی در کاهش درصد تشکیل میوه در ارقام خودسازگار فندق خواهد بود.

استراحت (Rest) به حالتی اطلاق می شود که جوانه ها تحت تأثیر موانع فیزیولوژیکی درونی حتی تحت شرایط مساعد محیطی قادر به آغاز فعالیت و رشد نیستند.  موانع فیزیولوژیکی مزبور با سرما برطرف می شود. طبیعت مادر، در این گیاهان مکانیسمی را متکامل کرده است که آنها را برای مواجه با تغییرات فصول آماده می کند . با آغاز فصل پاییز، روزهای کوتاه مهمترین عامل آغاز استراحت  درختان میوه مناطق معتدله است که سرمای پاییزی نیز به این امر کمک کاسته می شود . تحت چنین شرایطی مقدار  هورمون اسید آبسیزیک  (ABA)  افزایش و از مقدار  جبیرلین (GA)  کاسته می شود.  فعالیت آنزیم های سلولاز و پکتیناز در ناحیه ریزش و تشکیل لایه سواگر  برگ ها و برگچه های درختان به طور ط بیعی خزان می کنند . بروز یخبندان ناگهانی و زودرس پاییزی، موجب عدم تشکیل لایه سواگر و جلوگیری از ریزش طبیعی می گردد . زیرا تشکیل این لایه در یک محدوده ای خاص، با درجه حرارت محیط رابطه مستقیم دارد . رنگ قهوه ای تیره و عدم ظهور رنگ های پاییزی در برگ ها، علامت دیگری از یخبندان زودرس و عدم تکمیل فرآیند خزان می باشد. با طی شدن سرمای زمستان رابطه اسید ا بسیزیک و جیبرلین تغییر کرده و در پایان زمستان مقدار جیبرلین افزایش یافته و در مقابل مقدار اسید ا بسیزیک کاهش می یابد. در دوره استراحت، جوانه ی درختان، نسبت به یخبندان بیشترین مقاومت را نشان می دهند و پس از پایان دوره استراحت (یا تأمین نیاز سرمایی) جوانه ها برای فعالیت مجدد در انتظار شرایط محیطی مناسب بسر می برند که خموشی  نامیده می شود.

جلوگیری از سرمای بهاره

سرما طبیعت زمستان است . گیاهان رشد و نمو خود را بخوبی با شرایط طبیعی هماهنگ و سازگار کرده اند ولی بروز هر گونه سرمای بی موقع خسارت های سنگینی به گیاه و تولید میوه وارد می سازد . بروز یخبندان های مقطعی در بهار، سرمای دیر رس بهاره نامیده می شود، زیرا در این موقع طبیعتا زمان سرما سپری شده است و هرگونه سرمای نا گهانی، دیررس محسوب می شود . برعکس خفیف بودن شدت و مدت سرمای بهاره، میزان خسارت آن بر محصول می تواند بسیار سنگین باشد . از همین رو کشاورزان از زمان های دور سعی در مبارزه با سرمای دیررس بهاره داشته اند . در مرحله ی تمام گل درختان میوه، جلوگیری از سقوط دما (حتی یک درجه سانتیگراد) سرنوشت محصول را تغییر می دهد . به همین خاطر مبارزه با سرمای دیررس در خیلی از مواقع امری کاملا اقتصادی و منطقی خواهد بود . شیوه های مختلفی برای این منظور وجود دارد که بسته به شرایط و محدودیت های موجود یک یا چند شیوه برای این منظور انتخاب و بکار بسته می شود.

الف) انتخاب محل درست باغ

هوای سرد به دلیل وزن مخصوص بیشترآن، سنگین تر بوده و در سطح زمین جمع می شود . اگر زمین مسطح و یا گود باشد، لایه های هوای سرد بر روی هم انباشته شده و موجب سرمازدگی درختان میوه خواهد شد . در صورتیکه اگر محل باغ ش یب دار باشد، هوای سرد همانند آب در جهت سراشیبیی جاری شده و از سطح باغ خارج می شود . مگر اینکه مانعی بر سر راه آن قرار گرفته باشد . بهترین و اقتصادی ترین شیوه جلوگیری از سرمای بهاره، انتخاب محلی شیب دار برای احداث باغ می باشد.

ب) گرم کردن باغ

استفاده از م واد قابل اشتعال از هزاران سال پیش برای جلوگیری از سرمازدگی بکار می رود . این شیوه مؤثرترین روش برای بالا نگهداشتن دمای هوا از درجه حرارت بحرانی می باشد . برای این منظور معمولا از بخاری های باغی که سوخت آنها از سوخت های فسیلی مانند نفت گاز و یا س ایر سوخت های ارزان قیمت مثل نفت کوره (نفت سیاه) تامین می شود، استفاده می گردد . می توان مخزن هر تک تک این بخاری ها را پر از مواد سوختی کرد و یا از یک شبکه لوله کشی سوخت برای تغذیه آنها استفاده کرد . برای تعیین زمان مناسب برای روشن کردن بخاری ها بهتر است از یک ترموستات آلارم دار استفاده گردد . ترموستات اندکی بالاتر از دمای بحرانی تنظیم می گردد تا با اخطار به موقع، فرصت کافی برای روشن کردن بخاری ها توسط کارگران فراهم گردد.

ج) ایجاد دود

دود مانند  بخار آب، قادر است با جذب و حفظ حرارت، مانع سردی بیش از حد هوا ی سطح زمین در اثر تشعشع گردد . لذا بعضی از باغداران در موقع بروز سرمای بهاره با آتش زدن چوب و لاستیک و غیره تلاش می کنند، مانع افت دمای هوا به زیر درجه حرارت بحرانی گردند ولی این عمل علاوه بر آلودگی هوای محیط، اثر چندانی در کنترل سرمای دیررس بهاره ندارد.

د) آبیاری بارانی

از خصوصیات آب، داشتن گرمای ویژه و گرمای نهان ذوب بالا می باشد . در باغ هایی که مجهز به سیستم آبیاری بارانی باشند، از این خواص آب برای جلوگیری از سرمازدگی بهاره استفاده می شود . آبپاشی تاج درختان علاوه بر آزاد سازی حرارت آب، با ایجاد پوششی از لایه یخ، به عنوان عایق عمل کرده و درجه حرارت جوانه ها را در حدود صفر درجه سانتیگراد حفظ می کند . آبیاری بارانی ممکن است مضراتی نیز داشته باشد . اگر طول دوره یخبندان طولانی گردد لایه های ضخیمی از یخ روی شاخه ها تشکیل می گردد که ممکن است در اثر وزن زیاد ب اعث شکستگی شاخه ها گردد . علاوه بر این آبپاشی طولانی باعث اشباع خاک باغ می شود . تحقیقات اخیر نشان داده است که آبپاشی متناوب، بدون اینکه از میزان اثر آن کاسته شود، تا حدی می تواند این مشکلات را رفع نماید . مثلا به طور متناوب دستگاه آبپاش دو دقیقه روشن و دو د قیقه خاموش باشد . در هر صورت زمان خاموشی سیستم آبپاشی نباید بیش از ٣ دقیقه باشد. آب پاشی قسمت های پایین تاج درختان نیز برای جلوگیری از تجمع توده های یخ بر روی شاخه ها و شکستن آنها کاربرد دارد ولی این روش جوانه های انتهایی را حفاظت نمی کند.

ه) دستگاه های باد ساز

در طول شب، زمین توسط تشعشع با طول موج های بلند، حرارت خود را از دست داده و هوای مجاور سطح زمین را نیز سرد می کند . در صورتی که هوا بدون جریان و ساکن باشد لایه های هوای سرد و سنگین روی هم انباشته شده و واژگونی حرارتی ١ ایجاد می شود . بطوری که چندین متر بالاتر از سطح زمین درجه حرارت بیشتر از درجه حرارت سطح زمین خواهد بود . مخلوط کردن و به هم زدن هوای گرم با سرد از سرمازدگی جوانه و یا شکوفه درختان میوه جلوگیری خواهد کرد . این روش وقتی که هوا بدون باد و جریان است کاربرد دارد . برای این منظور از دستگا ه های بزرگ بادساز که به وسیله موتورهای مکانیکی و یا الکتریکی کار می کنند، استفاده می گردد و یک برج باد ساز برای چندین هکتار باغ کفایت می کند . برای باغ های بسیار بزرگ می توان از پرواز دادن یک هلی کوپتر در بالای باغ نیز استفاده کرد.

و) سایر روش ها

به غیر از موارد فوق به روش های دیگری، البته به صورت محدود می توان خطرات سرمای بهاره را کاهش داد . آبیاری کف باغ در شب های سرد، بویژه با استفاده از آب چاه که درجه حرارت بالایی دارد، کاشت ارقام میوه ی دیرگل، محلول پاشی با تنظیم کننده های رشد؛ برخی ترکیبات روغنی، ترکیبات باکتری کش، برای از بین بردن جمعیت باکتری که می تواند هسته های اولیه یخ را تشکیل دهند، از جمله این روش ها می باشد . اواخر پاییز تا اوایل زمستان محلول پاشی درختان با اتفن یا ا ترل (٢- کلرو اتیل فسفونیک اسید)  در بعضی ارقام هلو، تا ١٥ روز زمان شکوفایی را به تأخیر می اندازد

عوامل مؤثر در مقاومت به سرمای درختان میوه

الف) کمبود یا زیادی عناصر غذایی

تغذیه کافی درختان میوه با کودهای حاوی پتاسیم و فسفر مقاومت به سرمای آنها را بویژه نسبت به سرمای سخت زمستان بیشتر می کند. از طرف دیگر افراط در تغذیه با کودهای حاوی نیتروژن، باعث کاهش مقاومت درختان در برابر سرما و یخبندان می شود. حالت مشابهی در اثر زیادی نیتروژن گیاهان و حساسیت آنها در برابر آفات و بیماری ها نیز دیده می شود . کودهای نیتروژنی در اواخر فصل رشد، ضمن افزایش حساسیت بافت ها و اندام های درختان میوه به سرماهای سخت زمستان، موجب تأخیر در خزان طبیعی و استراحت درخت شده، آنها را نسبت به سرمای زودرس پاییزی نیز حساس و آسیب پذیر می کند.

ب) تراکم محصول سال جاری

میوه ها مهمترین مرکز مصرف در درختان میوه به شمار می آیند . تراکم بیش از حد محصول طی فصل رشد باعث رقابت هر چه بیشتر میوه ها در جذب و مصرف کربوهیدرات تولیدی، با سایر مراکز مصرف درخت شده و باعث ضعف عمومی آن می شوند . ضعف درخت مقاومت آنرا در برابر سرما تقلیل می دهد.

ج)آبیاری

افراط یا تفریط در مقدار آبیاری و یا انجام آبیاری بی موقع، باعث کاهش مقاومت درخت در برابر سرما می شود. آبیاری در پایان فصل رشد درخت، اثری همانند استعمال کود نیتروژنی داشته و با تحریک به رشد رویشی درخت، آنرا در برابر سرما حساس و ناپایدار می کند.  از طرف دیگر کمبود آبیاری در طول فصل رشد، بویژه در اواسط شهریور، باعث ضعف عمومی درخت و نهایتا حساسیت آن به یخبندان می شود . به نظر می رسد یکی از دلایل خشکیدگی سرشاخه های درختان گردوی جوان در استان های آذربایجان احتمالا بی توجهی به این امر باشد.

د) قدرت درخت

همانطوری که در موارد بالا ذکر شد، هر عاملی که قدرت درخت را کم کند، به طور مستقیم مقاومت آن را در برابر سرما و یخبندان کم خواهد کرد . عواملی مثل کمبود عناصر غذایی (عناصر کم مصرف و پر مصرف) ، مسمومیت عناصر، خاک نامطلوب، تهویهناکافی، ناسازگاری پایه، غالب بودن علف های هرز، عدم تابش آفتاب کافی به درختان و غیره، از جمله عوامل مؤثر در کاهش قدرت درخت هستند.

ه) درجه حرارت های شرایط قبلی

درختان جهت ورود موفق به دوره رکود که برای آنان بیشترین مقاومت در برابر یخبندان را فراهم می کند، نیازمند تغییرات تدریجی شرایط محیطی بویژه درجه حرارت هستند. سقوط ناگهانی درجه حرارت در اواخر دوره رشد، از مقاومت آنها نسبت به یخبندان می کاهد.  بنابراین درجه حرارت های شرایط قبلی بر میزان مقاومت درختان مؤثر است.

و) هرس

هرس در اواخر فصل رشد، ب ه علت تحریک رشد درختان ، موجب کاهش مقاومت آنها در برابر سرمای زم ستان می شود . زیرا در این شرایط، شاخه های جدید تولید شده، فرصت کافی برای چوبی شدن نخواهند داشت . علاوه بر این در محل های برش، هورمون اکسین تولید شده (به همراه هورمون اتیلن) ، ضمن تولید بافت بی حفاظ کالوس، این محل ها را در برابر یخبندان های زمستانی آسیب پذیر می کند.  اثر ثانویه اکسین (در هرس پاییزه) ، تأخیر در آغاز رکود می باشد که خود عاملی در کاهش مقاومت درخت محسوب می شود.  به همین خاطر در مناطق سردسیر، باید از هرس درختان میوه در پاییز تا اواخر بهمن اجتناب کرد.

ز) شیوع بیماری یا آفت

آلودگی درختان میوه به بیماری و آفات، باعث ضعف درخت، اختلال در آغاز رکود و حساسیت آنها در مقابل سرما و یخبندان می گردد.

ازدیاد درختان میوه

مقدمه

ازدیاد درختان میوه و تولید نهال مورد نیاز، توسط خود باغدار ممکن است از چند جنبه حائز اهمیت باشد . اولا ، هزینه ی تهیه ی نهال، به ویژه در باغ های وسیع و در مورد درختان پاکوتاه (که تراکم کاشت چندین برابر درختان معمولی است) کاهش می یابد . ثانیا ، شخص باغدار از رقم و سلامت نهال های تولیدی اطمینان حاصل می کند . در اکثر موارد تا زمان آشکار شدن رقم میوه، چندین سال طول می کشد و چندین سال زمین در اشغال درختان میوه خواهد بود بنابر این اطمینان از رقم درختان میوه امری ضروری می باشد . این مورد در کشور ما هنوز یک جنبه ی مهم به شمار می آید . با این وجود امروزه نهال کاری و پرورش نهال همانند سایر رشته ها ی کشاورزی پیشرفت زیادی کرده و به یک حرفه ی کاملا تخصصی و پیچیده مبدل شده است. بنابراین در حالت کلی بهتر است باغداران تولید نهال مورد نیاز خود را به پرورش دهندگان نهال بسپارند.

روشهای ازدیاد

ازدیاد یک نهال کامل و یا بخشی از نهال ((پایه یا پیوندک) ممکن است به شیوه های جنسی (تکثیر با بذر) یا غیرجنسی (تکثیر رویشی) انجام گیرد. در مراحل تولید مثل جنسی گیاه، تقسیم کاهش ی کروموزومها (میوز) دخالت دا رد، این نوع تکثیر از مزیت ترکیب ژنتیکی طبیعی دو والد استفاده می کند. بدین ترتیب که بذر از رشد یاخت ه ای که خود حاصل تلاقی گامت نر (گرده) و گامت ماده (سلول تخم) است، به دست می آید . بنابراین گیاهان حاصله دارای ساختمان ژنتیکی جدید می باشند. تکثیر غیرجنسی عبارت از تولید یک گیاه کامل از یک یاخته (سلول) ، بافت، اندام یا اندامهای یک گیاه مادری است.  در این نوع تکثیر، تقسیم مستقیم سلول (میتوز) دخالت داشته بنابراین در ن تاج، ساختمان ژنتیکی گیاه والد عینا تکرار می شود.

تکثیر جنسی درختان میوه که همان کاشت بذر (بذرجنسی) می باشد، معایب عمده ای دارد که آنرا برای تولید ارقام

میوه نامطلوب می کند:

•  در تکثیر به وسیله بذر، به علت تفرق صفات، گیاهان ناخالص ایجاد می شوند و معمولا مرغوبیت از بین می رود .

بنابراین برای حفظ کیفیت یک رقم میوه، آنرا منحصرا باید به شیوه غیرجنسی تکثیر کر د و به عبارتی همگروه ایجاد کرد. مجموعه ی گیاهانی که به شیوه غیر جنسی از یک گیاه والد بوجود آمده و همه ی آنها شبیه به هم و گیاه مادری باشند، همگروه نامیده می شوند.

•  در درختانی که به وسیله بذر تکثیر می شوند مدت زمان لازم برای بالغ شدن گیاه و ورود آن به سن ب اردهی طولانی است، مثلا درخت گلابی حاصل از بذر برای باردهی معمولا هشت سال وقت لازم دارد. علیرغم معایب تکثیر با بذر، تکثیر جنسی می تواند مزایایی نیز داشته باشد . در میوه کاری از کاشت بذر برای تولید پایه های برخی درختان میوه به ویژه هسته داران استفاده می شود. از مزایای تولید مثل جنسی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

•  تکثیر به وسیله بذر ارزانتر تمام می شود.

•  بذر را می توان برای مدت نسبتا طولانی انبار کرد.

• بیماری های ویروسی معمولا توسط بذر انتقال نمی یابند.

جوانه زدن بذر

جوانه زدن بذر عبارت است از مجموعه فع الی تهایی که در نتیجه آن، جنین رشد خود را شروع کرده، پوشش بذر را

شکافته و گیاه جدیدی ایجاد می شود که م ی تواند به طور مستقل به زندگی خود ادامه دهد . جوانه زدن بذر بستگی به قوه نامیه بذر، از بین رفتن رکود بذر و شرایط محیطی دارد.

قوه نامیه : قوه نامیه عبارت از ظرفیت بذر برای جوانه زدن است که به وسیله درصد جوانه زدن بذر، سرعت جوانه

زدن بذر و قدرت نهال های بذری ارزیابی می شود. معمول یترین راه تعیین قوه نامیه بذر عبارت از تعیین درصد بذوری است که جوانه زده و تولید نهال بذری طبیعی می کنند . اینکار به وسیله کشت بذر در خاک، شن و یا بر روی انواع کاغذ در آزمایشگاه انجام می گیرد.  لازم است قبل از آزمون جوانه زنی، رکود یا استراحت بذور برطرف شده باشند.

رکود بذر : رکود بذر عبارت از حالتی است در بذر زنده که از جوانه زدن آن، حتی در موقعیکه تحت شرایط مناسب

قرار گیرد، جلوگیری می کند. انواع مختلفی از رکود در بین گونه های مختلف گیاهی وجود دارد که ممکن است به دلایل فیزیکی، فیزیولوژیکی و یا بیوشیمیایی باشد . رایج ترین نوع رکود در بذر درختان میوه مناطق معتدله، رکود درونی و یا رکود از نوع جنین راکد می باشد .

این گونه بذور احتیاج به یک دوره سرما دارند تا جوانه بزنند . مدت لازم برای سرمادهی بستگی به نوع بذر دارد و معمولا  از یک تا چهار ماه متغیر است.  وقتی که بذر این گونه گیاهان به شیوه رایج یعنی در فصل پاییز در زمین کاشته می شود، سرما دهی طبیعی موجب رفع رکود و جوانه زنی بذر در بهار سال آتی می گردد . اگر به هر دلیلی امکان کاشت در فصل پاییز میسر نباشد باید به طور مصنوعی از بذور رفع رکود کرد . این عمل را چینه سرمایی  می نامند . روش کار بدین ترتیب است که بذور را در بین لایه های شن مرطوب، خاک اره یا مواد مشابه قرار داده و در دمای ٢ تا ٧ درجه سانتیگراد نگهداری می کنند . در روش دیگر، بذور را هنگام پاییز، در چاله ای از خاک باغچه قرار می دهند تا در معرض سرمای زمستانی قرار گیرند . بذور سرما دیده را بدون آنکه خشک شوند باید کاشت . سرما دهی بدون رطوبت در شکستن دوره ی رکود مؤثر نیست. در صورتی که مقدار بذر کمی، برای کاشت مد نظر باشد می توان برای چینه سرمایی بذور، آنها را با پیت خزه مرطوب مخلوط کرده و پس از بسته بندی درون یک کیسه پلاستیکی به مدت لازم در درون یخچال نگهداری کرد. عموما مدت زمان لازم برای چینه سرمایی بذور درختانی که بومی عرض های جغرافیایی پایین می باشند، کمتر است به طور مثال زمان لازم برای چینه سرمایی بذر بادام ۳۰-۲۰ روز، در صورتی که این زمان برای بذر گلابی ٩٠ روز می باشد  درختانی که در گستره وسیعی می رویند دوره طولانی تری چینه سرمایی دارند تا به طور مطمئن یکنواخت سبز شوند. نقش سرما در بذر های دارای رکود درونی ، تولید هورمون جیبرلین می باشد. در صورتیکه فرصت کافی برای چینه سرمایی نباشد می توان با خیساندن بذر در محلول جیبرلین به مدت یک تا چند روز، رکود بذر را از بین برد . این روش به ویژه در امور تحقیقاتی و صرفه جویی در زمان می تواند بسیار راه گشا باشد.

در صورتی که رکود بذر به دلیل وجود پوسته سخت (رکود مکانیکی) آن باشد می توان با روش های مختلف خراشدهی پوسته سخت بذر، رکود آنرا از بین برد . در طبیعت میکروارگانیسم های موجود در خاک جایگزین عمل خراش دهی بذر می شوند.  این موجودات برای حداک ثر فعالیت نیاز به درجه حرارت و رطوبت کافی دارند . کاشت زود هنگام بذر در پاییز، این نوع رکود را نیز برطرف می سازد.

پایه های بذری

برای تولید نهال ارقامی از میو ه ها که ریشه زایی قلمه ی آنها بسیار دشوار می باشد از روش پیوند روی پایه های بذری استفاده می شود . این روش در ازدیاد و تولید نهال میوه های هسته دار و خشکباری تقریبا عمومیت دارد . پایه های بذری متداولترین روش تجاری ازدیاد پایه برای بادام، زردآلو، هلو، گردو و پسته می باشد. تحمل پایه های بذری به کم آبی، سرمای زمستان و شرایط نامساعد خاک معمولا بیشتر از پایه های کلونی می باشد . ضمنا پایه های بذری عاری از ویروس هستند . اگر چه گزارش هایی مبنی بر انتقال ویروس توسط بذر در سیب، گلابی، آلو، هلو، گیلاس و گردو منتشر شده است.

پایه های بذری غیر جنسی

نامیزیدن یا آپومیکسی  وقتی ایجاد می شود که که فرآیند تولید مثل جنسی که به طور طبیعی منتهی به تشکیل جنین می شود با یک فرآیند تولید مثل غیرجنسی جایگزین شود . در این پدیده سلول کیسه جنینی یا بافت خورش  مرحله تقسیم میوز را نمی گذراند، بلکه جنین های اولیه را تشکیل می دهد که از نظر ژنتیکی به گیاه مادری شباهت دارد . بعضی گیاهان ممکن است مخلوطی از جنین های جنسی و رویشی را تولید نمایند . گیاهان حاصل از بذر آپومیکسی منشاء رویشی دارند از اینرو آنها را بذر غیر جنسی نیز می نامند . گیاهان حا صل از این بذر ها مانند همه درختان بذری، مدت زمان طولانی برای بالغ شدن و ورود به سن باردهی لازم دارند . در واقع استفاده از بذر غیرجنسی به غیر از مورد اخیر همه مزایای تکثیر به شیوه بذر و تکثیر رویشی را با هم دارد.

گونه هایی از سیب مثل M. toringoides و M. hupehensis ، M. sikkimensis ، Malus sieboldii تولید بذر غیر جنسی می کنند . بنابرگزارش های موجود درگلابی و گردو نیز امکان تولید بذر غیرجنسی وجود دارد .

ازدیاد رویشی یایه ها

اکثر درختان میوه به صورت نهال های پیوندی تولید و عرضه می گردند . با توجه به اهمیت حف ظ خصوصیات ژنتیکی پایه، در خیلی از موارد لازم است این پایه ها به شیوه های رویشی ١ ازدیاد شده و رقم مورد نظر بر روی اینگونه پایه ها پیوند شود . روشهای بسیار متنوع و زیادی برای تکثیر غیرجنسی گیاهان وجود دارد ولی روش های معمول برای ازدیاد پایه های درختان میوه شامل دو گروه عمده هستند: تقسیم و قلمه.

تقسیم به حالاتی اطلاق می شود که گیاه جوان در شرایطی که به گیاه مادری متصل است، تمام اعضای لازم جهت

ادامه رشد مستقل را تولید می کند . بنابراین کلیه شیوه های خوابانیدن از نوع تقسیم هستند . در این حالت گیاه کلیه احتیاجات خود از قبیل مواد غذایی، آب و هورمون ها را از پایه مادری دریافت می کند . در مقابل قلمه از پایه مادری جدا شده و در یک محیط مناسب ریشه زایی و به دور از تنش های محیطی قرار داده می شود و در مورد برخی از گونه های گیاهی جهت اطمینان از ریشه زایی، از ماده تنظیم کننده رشد اکسین استفاده می شود.

خوابانیدن کپه ای

این روش در ازدیاد پایه های سری مالینگ و مالینگ مرتون سیب عمومیت دارد . برای احداث خزانه در این روش در

سال اول نهال های مادری در زمین کاملا آماده و حاصلخیز روی خطوط منظم با فاصله حدود یک متر (بسته به ماشین آلات مورد استفاده) و به فاصله ٣٣ سانتی متر روی خطوط کشت می گردند.  بهتر است در سال اول درختان مادری به خوبی مراقبت و تقویت شوند تا ریشه های قوی و گسترده ای در خاک ایجاد کنند . در این مدت هیچ گونه هرس شاخه روی این درختان انجام نمی گیرد. زیرا هرگونه ایجاد مح دودیت در توسعه تاج درخت، محدودیت ریشه را به دنبال خواهد داشت . در ابتدای سال دوم درختان مادری از ارتفاع ١٠ سانتی متری بالای خاک قطع می شوند . این عمل موجب حذف کامل پدیده غالبیت انتهایی شده و کلیه جوانه های جانبی خفته در جوانب پایه و طوقه بعلاوه پاجوش ها شروع به رشد می کنند . در اواخر بهار در اطراف پاجوش ها مقداری خاک می ریزند و بعد از مدتی خاکدهی را تکرار می کنند تا ارتفاع پشته به ١٥ سانتی متر برسد . در هر بار خاکدهی نباید بیش از نصف ساقه های جوان زیر خاک برود . زیرا این کار باعث ضعف شاخه ها و کندی رشد می شود . نوبت سوم خاکدهی در اواخر تیر ماه انجام می گیرد . در پاییز نهال های ریشه دار را جدا کرده و به خزانه پیوند منتقل می کنند . پایه مادری برای تکرار فرآیند در زمین باقی می ماند . کارهای خاکدهی و کنار زدن خاک امروزه مکانیزه شده اند . گاهی به جای خاک به پای شاخساره ها خاک اره می ریزند . خاک پای شاخساره ها باید همواره رطوبت خود را حفظ نماید . استفاده از سیستم آبیاری بارانی برای این منظور بسیار مؤثر می باشد . مبارزه جدی بر علیه آفات و امراض مخصوصا سفیدک سطحی و شته های تغذیه کننده از برگ های لطیف نهال ها باید در نهالستان انجام گیرد.

مقدمه ای بر میوه های مناطق معتدله (بخش پنجم)