مقدمه ای بر میوه های مناطق معتدله (بخش پنجم)

تعداد نهال تولید شده در یک هکتار براساس فواصل ردیف متفاوت است ولی از یک متر طولی ریف که دارای سه گیاه مادری  است باید ٤٠ نهال ریشه دار MM۱۰۶  سیب برداشت شود . اهمیت این روش تولید حجم زیاد ریشه در نهال های تولیدی است که حاصل محافظت قسمت تحتانی شاخه ه ا از نور آفتاب ١ و تولید ریشه فراوان است . در اثر تداوم برداشت در طول سال های متوالی از میزان رشد کاسته می شود که می توان با انجام کوددهی نسبت به تقویت پایه های مادری اقدام کرد. بعد از قطع درختان مادری در اوایل بهار، معمولا شاخه های ضعیف زودتر از شاخه های قوی شروع به رشد می کنند . با توجه به اینکه نهال حاصل از شاخه های ضعیف، دارای کیفیت مطلوب نخواهد بود، بنابراین در اردیبهشت ماه زمانی که شاخه های ضعیف به ارتفاع ١٠ سانتی متر رسیدند، با محلول پاشی توسط ترکیبات خاصی آنها را از بین می برند.

خوابانیدن شیاری

در این روش از یک گیاه مادری، به تعداد جوانه های فعال شده، می توان گیاه جدید تولید کرد . خوابانیدن شیاری به ویژه در ازدیاد گیاهانی نظیر پایه های سیب، گلابی و برخی دیگر از درختان میوه سخت ریشه زا مثل پایه گیلاس F۱۲/۱

مورد استفاده قرار می گیرد . در این روش امکان استفاده از وسایل مکانیزه، کمتر وجود دارد . در تولید تجاری از گیاهان مادری می توان تا چندین سال برای ازدیاد گیاهان جدید استفده کرد . برای این منظور پس از آماده سازی زمین خزانه، پایه های۴۵   سانتیمتر در طول ردیف ها و با فاصله بین ردیف یک متر - مادری را در زمین مسطح، بر روی ردیف هایی به فاصله ٧٥ می کارند.  از آنجایی که کلیه قسمتهای پایه مادری زیر خاک قرار خواهند گرفت، لذا این بوته ها را با زاویه ٤٥ درجه، در طول ردیف و در جهتی که قرار است زیر خاک قرار گیرند، به صورت مایل می کارند . در مقابل آنها، شیارهایی به عمق ٥ سانتی متر در زمین ایجاد می کنند . در صورت نیاز شاخه هایی از پایه های مادری را هرس و پیکر باقیمانده را خم کرده و در داخل شیار با یک میخ دوپایه چوبی یا فلزی محکم می کنند . جوانه هایی که جهت آنها رو به پایین می باشد، حذف گردیده، اما بقیه جوانه ها که سمت آنها رو به بالا می باشد نگهداری می شوند. روی گیاه که داخل شیار قرار گرفته توسط خاک نرم حاوی مواد آلی فراوان و یا خاک اره و سایر مواد مشابه پوشش داده می شود . جوانه های موجود بر روی ساقه ی بوته مادری، با خاصیت زمین گرایی  منفی به سمت بالا رشد کرده و در سطح خاک، در طول ردیف ها، ساقه های سبزی تولید خواهند کرد . پس از این مرحله رطوبت پوشش روی ردیف ها باید همواره حفظ شود . تا پایان فصل بهار شاخه های سبز به اندازه کافی رشد کرده و نیازمند دو نوبت خاکدهی به پای بوته ها خواهد بود . بخش های باقیمانده در زیر بستر مرطوب و تاریک، تحت تاثیر تاریک رویی (اتیولاسیون) ، به خوبی ریشه های نابجا تولید کرده و در پایان فصل رشد، می توان پوشش روی ریشه ها را کنار زده و آنها را از پایه ی مادری جدا و به خزانه انتظار منتقل کرد در خزانه انتظار پس از یک دوره ی رشد، عمل پیوند بر روی پایه های رویشی  انجام می گیرد.

برخی تولید کنندگان تجاری برای کاهش زمان تولید نهال های پیوندی، بدون انتقال پایه های رویشی تولید شده به

خزانه انتظار، در همان محل اولیه عمل پیوند را انجام داده و پس از سربرداری در ابتدای سال آتی، در شرایطی که نهال ها هنوز به پا یه های مادری متصل هستند، اقدام به تولید نهال های پیوندی می کنند . با این روش نهال های غالبا ضعیف و غیر استاندارد تولید می شود که به ضرر باغدار خواهد بود . درحالیکه نهال استاندارد (به ویژه پایه های پاکوتاه کننده) باید بیشترین رشد خود را در خزانه انجام داده و حتی اعضای زایشی و جوانه های گل، در خزانه بر روی آن تشکیل شده باشد.

در صورت استفاده مکرر از خاک در خوابانیدن شیاری، نوعی بیماری خاکزی توسط قارچ Thielaviopsis basicola

بروز می کند که باعث پوسیدگی ریشه و عدم رشد می شود . با سمپاشی بستر کشت در درخت ها ی جنسPrunus

به وسیله بنومیل این بیماری را می توان کنترل کرد. در نهالستان های سیب نیز بیماری مشابهی توسط عامل Pythium sylvestris بروز می کند که با ضدعفونی بستر در زمان قبل ازکاشت به وسیله کلروپیکرین (گاز اشک آور) یا فرمالین (فرم آلدئید) بیماری را می توان کنترل کرد.

قلمه زدن

قلمه عبارت است از قسمتی از ساقه، برگ یا ریشه که از گیاه مادری جدا شده و در شرایط مساعد جهت ریش ه زایی

قرار می گیرد. معمول یترین نوع قلمه، قلمه ساقه  است که در آن قسمتی از ساقه را که دارای جوانه جانبی یا انته ایی است از نبات مادری جدا ساخته و برای ریشه زایی در محیطی مساعد قرار می دهند تا پس از ایجاد ریشه بصورت گیاه مستقلی رشد کند .قلمه ساقه را می توان در مراحل مختلف رشد تهیه کرد که انواع آن در زیر شرح داده شده است.

قلمه چوب سخت یا خشب ی : این روش از زمان های قدیم، برای ازدیاد گیاهان سهل ریشه زا مثل بید و صنوبر  (تبریزی) استفاده می شد و یکی از راحت ترین و ارزانترین شیوه های تکثیر غیرجنسی درختان میوه محسوب می شود . از این رو روش برای ازدیاد پایه های گلابی، گ یلاس کلت توت، سیب گمی آلماسی، پایه ی سیب M۷ پایه های آلو و پایه های به ( به منظور استفاده برای گلابی) استفاده می شود . در درختان خزان دار، این نوع قلمه به طول ۲۵-۱۰ سانتی متر، از شاخه های فصل جاری که رسیده شده و چوب آنها سفت گردیده و گاهی از شاخه های ۳-۲ ساله تهیه می شود قلمه را باید در زمستان  که گیاه در حال استراحت یا خواب است، از شاخه های قوی تهیه نمود . قلم هها معمولا  زمانی گرفته می شوند که نیاز سرمایی آنها برطرف شده باشد ولی اینکار نباید دیرتر از وسط زمستان انجام گردد، زیرا قلمه ها، برای این که بتو انند ریشه تولید کنند و در بهار به هوای آزاد انتقال داده شوند نیاز به زمان کافی دارند . در بعضی ازگیاهان مانند انگور می توان قلم ه ها را در زمستان تهیه نمود و در یک محل مناسب انبار کرد و در اوائل بهار در محل اصلی کشت نمود . زخمی کردن پائین قلم ه ها ممکن است ریشه زایی را تسهیل کند . برای این منظور در ته قلمه شکاف کوتاهی که ساقه را به دو نیم تقسیم می کند، ایجاد می کنند و یا با نوک چاقو چند شکاف طولی به طول تقریبی ٣ سانتی متر در پوست ته قلمه ایجاد می کنند. در روش تجاری ازدیاد به روش قلمه، پایه های مادری را بر روی خطوطی به فواصل یک متر و به فاصله ی ٣٠ سانتیمتر بر روی خطوط می کارند . در پایه های مادری، بعد از برداشت قلمه های خشبی، باقیمانده شاخه ها از بالای جوانه ی سوم یا چهارم هرس می شود تا شاخه های جدیدی در سال آتی تولید کنند . نتایج آزمایش ها نشان داده است که شاخه ه ای درختان هرس شده در مقایسه با شاخه های درختان هرس نشده، پتانسیل بیشتری در ریشه زایی دارند.

ریشه زایی قلمه های بسیاری از گیاهان را می توان، با کاربرد مواد تنظیم کننده رشد (هورمون) ، زیاد کرد . این مواد

ریشه زا یی را سرعت می بخشند، درصد قلمه های ریشه دار شده را زیاد می کنند، تعداد و کیفیت ریشه را بر روی هر قلمه بالا  می برند و بالاخره ریشه دهی را یکنواخت می سازند . مهمترین مواد مصنوعی ریشه زا اسیدایندول بوتیریک (IBA) از گروه اکسین هستند . فرم تجارتی این مواد بصورت گرد (پودر) رقیقی است و در صورت استفاده از (NAA) نفتالین استیک آن، باید پائین قلمه ها را درون گرد فرو برد تا مقداری از آن به سطح بریده شده بچسبد، پس از بکاربردن مواد ریشه زا باید بلافاصله قلمه ها را در محیط تولید ریشه قرار داد . از محلول اکسین غلیظ (٥٠٠ تا ١٠٠٠٠ قسمت در میلیون)  نیز، بر حسب گونه ای که بکار می رود، می توان بهره جست، در این مورد، پائین قلمه ها را حدود ٥ ثانیه در محلول فرو برده سپس در بستر تولید ریشه قرار می دهند.  باید توجه داشت که اکسین خالص در آب محلول نبوده و در صورت استفاده از آب به عنوان تنها حلال، باید از اکسین پتاسیم دار استفاده شود . در صورت عدم دسترسی به اکسین پتاسیم دار می توان اکسین خالص را در مقدار حل کرده و بلافاصله با آب مقطر آن را به حجم مورد نظر رساند . روش دیگر ساختن محلول اکسین، حل کردن مقدار لازم از اکسین خالص در یک الکل مناسب مثل اتانول یا متانول و سپس به حجم رساندن با الکل ۵۰ درجه (۵۰% آب + ۵۰% الکل) می باشد. نکته دیگر اینکه برای استفاده از محلول هورمونی  IBA بهتر از NAA می باشد زیرا اسید نفتالین استیک هرچند که اثر قویتری دارد ولی ممکن است استفاده از محلول غلیظ آن برای گیاه ایجاد مسمومیت کند.

قلمه چوب نر م : این نوع قلمه از شاخه های در حال رشد ، نرم و آبدار بهاره گیاهان خزان دار تهیه می شود گیاهانی مانند سیب، هیبرید هلو بادام و آلبالو تلخ را می توان بدین شیوه تکثیر نمود . امکان جمع آوری تعداد زیادی قل مه از یک درخت و درصد موفقیت بالای آن از مزایای این روش تکثیر می باشد . برای اینکار معمولا  از انتهای شاخه ها، قلمه ای به طول ١٢-۸ سانتی متر تهیه می شود و برگهای پائین آن حذف می گردد. از آن جایی که چوب این نوع قلمه رشد کامل نکرده است ذخیره مواد قندی آن کم بوده بنابراین باید دقت کرد که برگها شاداب بمانند تا بتوانند عمل فتوسنتز را ادامه دهند .اغلب اوقات این نوع قلمه ها را در زیر سیستم مه افشانی  با رطوبت بالا ریشه دار می کنند تا برگها پژمرده نشوند.

کشت بافت و ریزازدیادی

ریزازدیادی عبارت است از ایجاد یک گیاه جدید کامل، در محیط مصنوعی عاری از عوامل بیماریزا از یک قسمت بسیار ریز گیاه مانند : یک یاخته، دانه گرده، بذر، برگ، دمبرگ، ساقه، نوک ساقه، نوک ریشه، پینه و غیره . امروزه از ریزازدیادی در پژوهشهای بنیادی و کاربردی استفاده فراوان می شود. کشت بافت روش مؤ ثری برای تکثیر سریع غیرجنسی (تکثیر کلونی) گیاهان از جمله درختان میوه می باشد . با بکارگیری این شیوه در مدت کوتاهی ، تولید تعداد انبوهی از پایه های درختان میوه امکا نپذیر است.

کشت بافت به آزمایشگاهی ویژه و افرادی متخصص نیاز دارد و وسایلی که معمولا  در این آزمایشگا هها مورد استفاده قرار می گیرد به شرح زیر است:

الف) ابزار و وسایل لازم برای ضدعفونی اندام های گیاهی و هود استریل : این وسیله بصورتی طراحی شده است که هنگام کار، جریان هوای فیلتر شده که عاری از هر گونه آلودگی است بر روی محل کار افراد د میده می شود.  جریان دائمی هوای تمیز موجب پیشگیری از آلودگی م یگردد.

ب) اتوکلاو : این وسیله همانند یک زودپز خانگی عمل کرده و به ما امکان می دهد تا وسایل و محیط کشت را در دماهای بالاتر از صد درجه سانتیگراد استریل نمائیم.

ج) انکوباتور : بعد از آماده سازی نمونه گیاهی  و قراردادن آ نها در محیط کشت ، لازم است نمونه ها در دما و طول روز مناسبی نگهداری شوند . برای این منظور از دستگاه انکوباتور استفاده می شود. گاهی اتاقک های مجهزتری بنام فیتوترون بدین منظور ساخته می شود.

د) اتاقک رشد : اتاقک مناسبی با شرایط محیطی کنترل شده می باشد که در آن درجه ی حرارت، شدت نور، طول دوره روشنایی و تاریکی و رطوبت نسبی جهت رشد نمونه های گیاهی درون شیشه ها و تحت شرایط استریل قابل کنترل می باشد. فیتوترون اتاقک رشد مجهزی می باشد که غالبا به وسیله رایانه برنامه ریزی و کنترل می شود.

ه) سانتریفوژ، یخچال، میکروسکوپ، دستگاه pH سنج، دستگاه لرزاننده ٣، لامپ ماوراء بنفش و سایر ابزار آلات در آزمایشگاههای کشت بافت لازم می باشند.

و) گلخانه سازگاری : نمونه های گیاهی پس از رشد کافی، ریشه دار شدن و انتقال به گلدان حاوی بستر استریل، درون گلخانه ای که شرایط محیطی به ویژه رطوبت نسبی در آن کنترل می شود، به تدریج به شرایط غیراستریل و هوای غیراشباع از رطوبت سازگار می گردند.

روشهای ریزازدیادی به هر صورت، اعم از کشت مریستم، کشت بافت و یا کشت تعلیقی یاخته ها بدین ترتیب انجام می پذیرد که ابتدا اندامی از گیاه را که می خواهند از آن نمونه بگیرند (مانند نوک ساقه، برگ و غیره) تعیین کرده، قطعه بسیار ریزی از آن جدا شده و پس از ضد عفونی سطحی با موادی مانند هیپوکلریت سدیم یا مواد سفید کننده معمولی، چند بار با آب مقطر می شویند. سپس نمونه را بر روی محیط کشتی که قبلا آماده شده در ظروف کاشت قرا ر می دهند.  محیط کشت ممکن است مایع باشد یا به وسیله آگار نیمه جامد باشد . این محیط شامل مواد معدنی ، قندها ، ویتامینها و مواد تنظیم کننده رشد است . پژوهشگران فرمولهای غذائی مخصوصی را به منظورهای مختلف، پیشنهاد کرده اند که معمولا  هما نها را عینا  یا با تغییراتی جزئی استفاده می کنند.  نمونه های گیاهی که در ظرف کاشت قرار دارند باید پس از مدتی (که طول آن بستگی به نوع گیاه دارد) ، جهت تولید ریشه یا ساقه، به محیط کشت تازه و یا محیط کشت دیگری منتقل گردند . برای انتقال به خاک نیز باید قبلا گیاهانی را که در ظروف کاشت، ریش هدار شد هاند، به تدریج با محیط خاک و گلخانه عادت داد. آینده کشت بافت نوید بخش تحولات متعدد و جالبی در کشاورزی است . ذیلا چند روش ریز ازدیادی، به اختصار شرح داده خواهد شد:

کشت نوک ساقه

از آنجایی که نقاط مریستمی گیاه غالبا  عاری از عوامل بیماری زا، نظیر ویروسها می باشد، از این روش برای ایجاد همگرو ههای عاری از عوامل بیماریزا استفاده می شود. در این روش ، سرشاخ ه ای به طول چند سانتی متر ، که دارای چندین برگ باشد را جدا ساخته و پس از ضدعفونی و شستشو، برگهای بزرگ آنرا قطع می کنند. سپس در محیطی عاری از ع وامل بیماریزا، به دقت برگهای کوچکتر و برگ هایی که دور تا دور مریستم انتها یی را فرا گرفته اند برم ی دارند تا برجستگی انتها یی ظاهر شود .

از مریستم انتهائی قطعه ای به اندازه ۲/۰ تا ۵/۰ میلیمتر که شامل انتهای شاخه و یک یا چند برگ زیر آن می باشد برداشته می شود و مستقیما بر روی محیط کشت نیمه جامد و یا کاغذ صافی، که برای انتقال مواد غذایی در داخل محلول کشت مایع نهاده شده، قرار داده می شود. در محیط کشت، مواد معدنی، قند و بعضی ویتامینها (مانند تیامین) و ماده تنظیم کننده ی سیتوکینین وجود دارد.  سیتوکینین برای افزونگری  و تولید شاخساره های متعدد از یک ریزنمونه ضروری می باشد  شروع ریشه زایی، با استفاده از یک اکسین مناسب مانند اسید ایندول بوتیریک یا اسید نفتالین استیک تحریک می شود . پس از آنکه ریشه دهی شروع شد نمونه به محیط عاری از اکسین انتقال داده می شود . لوله های آزمایشی محتوی نمونه های گیاهی را در نور و دمای متوسطی نگهداری می کنند و پس از ۴-۳ هفته زمانی که ریشه ها به اندازه کافی رشد کردند به خاک انتقال می دهند.

کشت پینه

برای کشت پینه ابتدا با استفاده از یکی از اندام های گیاهی، تعداد زیادی یاخته اختصاصی نشده به نام پینه، تحت شرایط عاری از عوامل بیماریزا ایجاد می گردد. مرحله اول شامل تولید پینه و رشد دادن آن است . در مرحله دوم سعی در اختصاصی کردن و ایجاد تنوع در یاخته و متعاقبا  تولید اندامهای گیاهی و بالاخره پدید آوردن یک گیاه کامل می گردد . ایجاد ریشه و شاخ و برگ در پینه، برای گیاهان علفی (مانند هویج، تنباکو و شمعدانی) به آسانی انجام می پذیرد ولی در مورد گیاهان چوبی کمتر موفقیت آمیز بوده است . محیط کشت تولید پینه محتوی مواد معدنی، قند، ویتامین و مواد تنظیم کننده رشد می باشد.  معمولا پینه در تاریکی بهتر از روشنایی رشد می کند ولی برای تنوع یافتن و اختصاصی شدن یاخته ها نور لازم است. پس از آنکه اندازه پینه با تقسیم سلول ی بزرگ شد آنرا به قطعات کوچک تقسیم کرده و روی محیط کشت تازه قرار می دهند. برای تو لید شاخ و برگ، قطعه ای از پینه را بر روی محیط محتوی سیتوکینین یا آدنین قرار داده و پس از آنکه جنین رویشی بر روی آنها ایجاد گشت و تولید شاخ و برگ کرد آنها را به محیط کشت دیگری که حاوی آکسین می باشد قرار می دهند، تا ریشه  دار شوند . گیاهان کوچک ریشه دار را پس از آماده کردن، مانند گیاهانی که بطریق معمولی تکثیر شده اند برای سازش با خاک و محیط گلخانه رشد می دهند.

کشت جوانه یا گره

در واقع هدف از این روش استفاده از ریزنمونه ی حاوی جوانه جانبی یک ساقه می باشد . بنابراین ریزنمونه را از قطعه ای از ساقه که دا رای یک جوانه جانبی می باشد انتخاب می کنند . طول این ریز نمونه ممکن است به یک سانتی متر برسد . از آنجایی که جوانه رویشی در واقع یک ساقه بسیار کوچک و فشرده در درون فلس های کوتینی می باشد، آمادگی بهتری برای رشد و تولید یک شاخساره دارد . مشکل اصلی در این شیوه، دشواری استریل کردن ریز نمونه می باشد . زیرا فلس های جوانه و کرک های موجود بر روی ساقه، استریل سطحی را گاهی غیر ممکن می سازد . روش های آماده سازی مناسب و یا استفاده از شاخساره های استریل حاصل از رویش دورن شیشه ای راه حل های فایق آمدن بر این مشکل می باشند . پس از تهیه و آماده سازی ریز نمونه، شیوه ی عمل تقریبا مشابه روش کشت نوک ساقه می باشد.

ازدیاد رقم

از آنجایی که حفظ ژنوتیپ، لازمه ی حفظ یک رقم میوه می باشد، از اینرو بدون استثناء بخشی از درخت که مسئول تولید میوه می باشد باید به شیوه ی غیرجنسی ازدیاد یابد . این شیوه ی ازدیاد ممکن است از طریق ریشه دار کردن قلمه های خود رقم خوراکی باشد (مثل درخت توت سفید) که این نوع درخت را خود ریشه ١ می نامند . این شیوه ازدیاد هرچند که عملی می باشد ولی در تولید تجاری میوه مرسوم نیست . زیرا در این صورت بدون استفاده از یک درخت ترکیب ی پیوندی، از مزایای پایه مناسب بی بهره خواهیم بود . ضمن اینکه کمتر رقمی از درختان میوه وجود دارد که در عین مطلوبیت میوه، خاصیت پای های خوبی نیز داشته باشد. روش مرسوم ازدیاد رقم، در نهالستان ها استفاده از پیوند می باشد . پیوند زدن عبارت است از متصل کردن دو قسمت گیاهی (مانند ساقه و ریشه یا دو ساقه مختلف) به نحوی که آن دو قسمت، توسط باززائی در محل اتصال، با هم یکی شده به عنوان گیاهی مستقل، به رشد ادامه دهند . قسمتی که در بالای محل پیوند قرار می گیرد پیوندک  و قسمت زیرین که ریشه را تشکیل می دهد پایه  خوانده می شود. هرگاه پیوندک از یک شاخه حاوی چند جوانه تشکیل شده باشد به آن پیوند شاخه گویند و هر گاه تنها از یک جوانه به انضمام اندکی از پوست چوب تشکیل شده باشد، آنرا پیوند جوانه می نامند.  بعضی اوقات قطعه ای از ساقه که میان پایه ٦ نامیده م ی شود، بین پایه و پیوندک قرار می گیرد . استفاده از میان پایه از زمانهای پیش معمول بوده است و از قرنها پیش دانسته شده که مثلا  در درختان میوه قرار دادن یک میان پایه کوتاه کننده، بین یک پایه پر رشد و یک پیوندک پر رشد، باعث تولید گیاهان پاکوتاه با میو ه های زودرس می گردد. مزایای پیوند زدن به قرار زیر است:

الف) با استفاده از پیوند، می توان گیاهی را که دارای ریش ه های ضعیفی است بر روی پای ه ای که دارای ریشه قوی است قرار

داد. به همین منظور م ی توان از پای ه هایی استفاده کرد که در برابر شرایط نامناسب خاک مانند زهکش ی بد ، شوری و سنگینی

خاک و یا در برابر حشرات و آفات مقاوم هستند.

ب) با پیوند زدن، م ی توان از گیاهانی مانند بادام، سیب و گردو که تکثیرشان توسط سایر روشها دشوار است ، همگروه پدید آورد.

ج) به وسیله پیوند می توانیم از مزایای پایه های اصلاح شده رویشی استفاده کرد . به عنوان مثال امروزه به علت دشواری عملیات داشت و برداشت در درختان تنومند، از پایه های پاکوتاه کننده و نیمه پاکوتاه کننده استفاده می شود، که خاصیت پاکوتاهی این پایه ها به پیوندک نیز القاء شده و در نتیجه درخت ترکیبی، پاکوتاه و یا نیمه پاکوتاه خواهد شد.

د) به وسیله پیوند می توان ارقام جدیدی را با استفاده از پایه های قدیمی جایگزین ارقام قدیم ساخت . این عمل را پیوند سرشاخه کاری گویند . مثلا می توانیم باغی را که دارای سیب ترش است با استفاده از پیوند سرشاخه کاری و پایه های قدیمی به باغ سیب لبنانی تبدیل کنیم.

ه) با پیوند زدن می توان چند نو ع میوه را بر روی یک پایه به وجود آورد . مثلا میتوان آلو، گوجه سبز و هلو را بر روی یک پایه

گوجه پیوند زد . البته اینکار ممکن است از نظر تجارتی قابل اجرا نباشد، زیرا رشد گیاه مرکب، بواسطه وجود پیوندک های متفاوت، نامناسب می گردد.  ولی بعضی مواقع می تواند برای ر فع نیاز، بهترین گزینه باشد . برای مثال در باغچه منازل شهری که فضای کافی برای پرورش انواع درختان میوه فراهم نیست، روش مزبور بسیار مطلوب می باشد.

و) با عمل پیوند می توان مشکل گرده افشانی درختان میوه ای نظیر بادام را که خود ناسازگاری گرده  دارند، در شرایط اجبار، با پیوند کردن رقم گرده زا بر روی رقم اصلی برطرف کرد.

ز) درختان پیوندی همواره زودتر از درختان بذری و غیر پیوندی، به مرحله ی باردهی می رسند . زیرا درخت بذری برای آغاز باردهی لازم است مراحل نونهالی  و انتقال را طی کرده و به مرحله بلوغ ٤ برسد . بنابراین د رختانی مثل سیب و گلابی غیر پیوندی ٧ تا ٨ سال زمان می برند تا به مرحله تولید برسند. بهترین زمان برای انجام پیوند شاخه اواخر زمستان یا اوائل بهار (با استفاده از پیوندکی که در زمان استراحت گیاه گرفته شده و در دمائی نزدیک صفر درجه سانتیگراد انبار شده) و برای پیوند جوانه از اواسط بهار تا اواخر تابستان که پایه پوست پایه به راحتی جدا می شود، می باشد. در نهالستان های درختان میوه، روش معمول ازدیاد روش پیوند جوانه، به ویژه پیوند شکمی یا پیوند تی (T) از نوع خواب  می باشد.

پیوند شکمی

این گونه پیوند، بیشتر ا ز سایر انواع پیوند جوانه مخصوصا " در نهالستان ها مورد استفاده قرار می گیرد. روش کار بدین  ترتیب است که در پایه، برشی عمودی به طول  ۵/۲ سانتی متر زده می شود سپس در بالا و عمود بر این برش یک برش افقی در  پوست ایجاد می شود (به طوریکه به شکل T درآید ) برای تهیه ی پیوندک از گیاه مادری مورد نظر نیز، دو برش کمانی شکل  در پوست اطراف جوانه (در روی شاخه ی سبزی که پهنک برگ کنار جوانه قطع شده و دمبرگ آن باقی گذاشته شده است ) ایجاد کرده و با فشار انگشت شصت به طرف کنار، پیوندک جدا می گردد . پیوندک را از بالا وارد شکاف ایجاد شده در پوست پایه کرده، به سوی پائین می برند تا جفت شود . سپس آنرا با نوارهای پلاستیکی ویژه ای ن کار، یا با مواد مشابه می بندند.  این نوار نباید آنقدر محکم بسته شود که به پوست پایه صدمه برساند . در صورتیکه زمان پیوند آخر بهار باشد پس از ٢ روز، پایه را از ۵-۷ سانتی متری بالای محل پیوند، و پس از ١٠ روز از بالای محل پیوند قطع می کنند.

پیوند جوانه در نهالستان ها از نیمه دوم مرداد شروع شده و تا اواسط شهریور می تواند ادامه یابد . در این حالت پس از جوش خوردن پیوند، سربرداری پایه تا اوایل بهار سال آینده به تاخیر می افتد . عدم سربرداری به علت وجود پدیده ی غالبیت انتهایی باعث می شود تا جوانه جوش خورده به صورت غیر فعال و خفته باقی بماند . از اینرو این نوع پیوند را پیوند خواب می نامند.  در بهار سال آینده، جوانه ی پیوند شده به سرعت رشد خود را آغاز کرده و تا پایان فصل رشد نهال قوی و بزرگ تولید می کند. در بعضی از درختان (مانند درخت پسته) ممکن است شیره گیاهی، پس از ایجاد شکاف از گیاه خارج شود و روی جوانه پیوندک را بپوشاند و مانع جوش خوردن پیوند گردد . برای رفع این مشکل از پیوند شکمی معکوس استفاده می شود که شکاف افقی را در پائین شکاف عمودی (یعنی به شکل _┴ ) می زنند تا شیره گیاهی، در صورت خروج به پیوندک آسیبی نرساند.  در این حالت پیوندک از پائین وارد شکاف می گردد اما جهت جوانه همانند پیوند شکمی معمولی، رو به بالا قرار می گیرد.

اثرات پایه بر پیوندک

پایه اثرات مهمی بر خصوصیات پیون دک دارد . پایه بخشی از گیاه پیوندی می باشد که ریشه را تشکیل می دهد . اغلب وزن خشک قسمت بیرون از خاک درخت بیش از دو برابر وزن خشک ریشه است . ولی بطور کلی ریشه ها بیشتر از شاخه ها گسترش می یابند. ریشه ها بر خلاف قسمتهای فوقانی گیاهان دارای دوره رکود مشخصی نیستند و در اوایل بهار، وقتی درجه حرارت به بالای ٦ درجه سانتیگراد می رسد، سریعا رشد می کنند.

اثرات پایه بر پیوندک به طور اختصار در ذیل آورده می شود

الف)  اثر پایه در کیفیت میوه : پایه درکیفیت میوه مؤثر است. برای مثال، گلابی بر روی پایه ی به درمقایسه با خود پایه گلابی ،

زودتر میوه می دهد ومیوه آن درشت تر و دارای عطر بیشتری است.

ب) اثر پایه در اندازه درخت : یکی از جالبترین و مهمترین اثرات پایه، کنترل اندازه نهایی درخت است برای مثال استفاده از پایه ی به برای گلابی، پایه ی کلت برای گیلاس و پایه M۹ برای سیب، سبب تولید درختان کوچکتر از حد طبیعی می شوند.

ج) اثر پایه در تحمل به سرما : ثابت شده است که میزان تحمل به سرمای پایه، در تحمل به سرمای درخت ترکیبی کاملا مؤثر

است.  بارزترین اثر افزایش تحمل به سرمای زمستان در نارنج سه برگ  دیده می شود که این تحمل را می تواند به پیو ندک پرتقال نیز القاء نماید . نارنج سه برگ تنها مرکبات خزان پذیری است که درجه حرارت های ٢٠ درجه سانتیگراد زیر صفر را نیز تحمل می کند.

د) اثر پایه در طول عمر درختان پیوندی : معمولا هر اندازه پایه، خاصیت پاکوتاه کنند گی بیشتری داشته باشد، طول عمر درخت کمتر می باشد. برای مثال عمر اقتصادی درختان سیب پیوندی بر روی پایه ی M۹ ، ۱۲ الی ۱۵ سال می باشد، در صورتیکه سیب پیوندی بر روی پایه ی بذری بیش از ٦٠ سال عمر می کند.

ه) اثر پایه در عملکرد:  یکی از مهمترین مزایای پایه های رویشی درختان میوه، عملکرد بالای آنها در مقایسه با پایه های بذری و

یا اصلاح نشده می باشد . در واقع یکی از شاخص های اصلی ارزیابی پایه های اصلاح شده اثر آن بر عملکرد درخت می باشد.

و) اثر پایه در زود باردهی : پایه های پاکوتاه کننده در مقایسه با پایه های بذری اثر بسیار مثبتی در زودباردهی درخت میوه دارند. به دنبال این اثر پایه، زمان برگشت سرمایه سریعتر اتفاق افتاده و سود اقتصادی باغ را به طور چشمگیری افزایش می دهد.  معمولا بین رشد رویشی و زایشی درخت رابطه ی عکس برقرار است . بنابراین برای زودباردهی می توان از پایه های پاکوتاه کننده استفاده کرد . هرچند که برا ی حصول نتیجه ی مطلوب، لازم است درخت جوان در دو سال اول رشد بیشترین رشد رویشی خود را انجام دهد تا پس از باردهی به عملکرد قابل قبولی برسد . حتی در انتخاب نهال درختان میوه، توصیه می شود نهال هایی خریداری شوند که به اندازه ی کافی بزرگ بوده و جوانه های گل بر رو ی نهال، در محل خزانه تشکیل شده باشند.

ز) اثر پایه در جذب و برداشت عناصر غذائی:  پایه های مختلف، مقادیر متفاوتی از عناصر غذایی را از خاک جذب می کنند .تجزیه و تعیین عناصر برگ یک رقم مشخص روی پایه های مختلف، مقادیر متفاوتی را نشان می دهد . برای مثال توسط درخت گلابی پیوند شده بر روی پایه ب ه در مقایسه با پایه ی گلابی، نیتروژن کمتری جذب می کند.

تغذیه ی درختان میوه

مقدمه

تغذیه ی درختان میوه با گیاهان زراعی، گیاهان پوششی باغ و غیره تفاوت دارد . قابل استفاده بودن عناصر غذایی برای ریشه گیاهان به عوامل زیادی بستگی دارد که در میان آنها آب و هوا، گونه گیاهی، نوع پایه، نوع خاک، مجموع عناصر غذای ی در خاک، رطوبت خاک، مقدار اکسیژن خاک، میزان مواد آلی pH  خاک و اشباع بازی می باشد.

کاتیون های خاک عمدت ا عبارتند از : کلسیم، منیزیم، پتاسیم، سدیم و هیدروژن . چهار کاتیون اول  pH  خاک را افزایش ولی  هیدروژن  pH   را کاهش می دهد. توانائی یک خاک برای جذب و آزاد کردن کاتیون ها ظرفیت تبادل کاتیونی نامیده می شود. عناصر مورد نیاز گیاهان به دو گروه، عناصر پر مصرف  و کم مصرف یا ریز مغذی  تقسیم می شوند. گیاهان برای رشد و نمو و تکمیل چرخه زندگی خود به یک اندازه، وابسته به وجود عناصر پر مصرف و کم مصرف می باشند و تنها فرق آن ها در این تقسیم بندی، مقدار مصرف این عناصر توسط گیاه می باشد. از آنجایی که عناصر پر مصرف عمدتا در ساختار سلول های گیاه حضور دارند لذا مقدار مصرف آنها بیشتر می باشد و معمولا به صورت درصد بیان می شوند. در صورتی که نقش غالب عناصر کم مصرف در فعالیت های آنزیمی متمرکز شده است . نیاز گیاهان به این عناصر بسیار اندک بوده و معمولا به صورت قسمت در میلیون بیان می شوند.  غیر از اکسیژن، کربن و هیدروژن که از هوا یا آب گرفته می شوند، عناصر نیتروژن، پتاسیم، فسفر،کلسیم، منیزیم و گوگرد پرمصرف و عناصر آهن، مس، منگنز، روی، بر، مولیبدن و کلر کم مصرف نامیده می شوند.

واکنش خاک اثر بارزی در قابلیت جذب عناصر غذایی خاک توسط ریشه ی درختان دارد تعدادی از عناصر غذایی به ویژه مس، بر، منگنز، روی و آهن در واکنش بالای خاک به خوبی جذب نمی شوند، هرچند که معمولا مقدار این عن اصر، در حد کافی در خاک موجود می باشد . اصلاح خاک و تنظیم واکنش آن، می تواند باغدار را از استعمال کودهای شیمیایی حاوی این عناصر بی نیاز نماید.

روشهای تعیین نیاز غذایی درختان

الف) تجزیه خاک

در این روش فاکتورهای ی نظیر pH  و مقدار عناصر پر مصرف K،P،N و گاهی عناصر کم مصرف، درصد مواد آلی، درصد اشباع بازی، بافت خاک و درصد کربنات کلس یم اندازه گیری می شوند . روش تجزیه خاک در مرحله احداث و قبل از کاشت نهال ها و همین طور برای جایگزینی باغ قدیمی با باغ جدید اهمیت زیادی دارد . زیرا با استفاده از نتایج بدست آمده از تجزیه خاک، می توان اقدام به اصلاح و کوددهی خاک کرد.

ب) تجزیه اعضای رویشی

این روش شامل جمع آوری نمونه های برگی، شستشو، خشک کردن، آسیاب و تجزیه آنها برای تعیین دقیق عناصر پرمصرف و کم مصرف اعضای رویشی می باشد.  نتایج تجزیه اعضای رویشی درختان میوه ، ارزیابی بهتری از وضعیت تغذیه ای درخت ارایه می دهد. زیرا همه عناصر موجود در خاک برای گیاه قابل استفاده نیستند . بهترین اعضای مورد استفاده درختان میوه، برگ به همراه دمبرگ آنها است . نمونه های برگی را در زمانی که بالغ بوده و رشد رویشی آنها متوقف شده باشد (تیر و مرداد) تهیه می کنند . قبل از این زمان ، بعلت رشد فعال درخت ، مواد غذایی از درخت وارد بر گ می شود و برگ ها دارای آب بیشتری هستند . بعد از این نیز بعلت پیری برگ ها، برخی مواد غذایی از آنها خارج می شوند.

برای نمونه برداری برگ های سالم از ارتفاع میانی درخت جمع آوری می شوند. هر نمونه باید حداقل دارای ۳۰ و ترجیحا شامل

۶۰  - ۷۰ برگ ، شاخص قطعه مورد نظر در باغ باشد . از هر شاخساره بیش از دو برگ نباید برداشته شود و برگ های ارقام مختلف و  درختان مسن با جوان، با هم مخلوط نگردند . تا حد امکان بهتر است نمونه ها از پایه های یکسان جمع آوری گردند . برای نمونه برداری باید حداکثر فاصله زمانی از محلول پاشی ها را در نظر گرفت . به ویژه که بعضی قارچ کش ها حاوی برخی عناصر غذایی هستند . برای مثال قارچ کشهای مانب ٨٠ و پلیرام  حاوی منگنز و زیرام و پنکوزب  دارای عنصر روی می باشند. نمونه برداری برای بیشتر گونه ها ، از برگهای ناحیه وسط شاخه های سال جاری جمع آوری می گردند.  در گردو و گیاهان مشابه که دارای برگهای مرکب هستند ، برای این منظور برگچه های میانی از وسط یک شاخه بالغ برداشته می شوند. تفسیر نتایج تجزیه گیاه ، و توصیه کودی مهمترین مرحله برنامه کوددهی می باشد. سه روش تفسیر و توصیه کودی برای تجزیه ی اعضای رویشی گیاه وجود دارد:

الف) غلظت بحرانی

ب) حد کفایت

ج) روش جامع یا دریس

غلظت بحرانی محدوده ای از غلظت عناصر غذایی است که کمتر از آن، عملکرد محصول در مقایسه با گیاهانی که سطح عناصر بالاتری دارند شروع به کاهش می نماید. در روش حد کفایت، غلظت تک تک عناصر غذا یی داخل اندامهای گیاهی به صورت یک محدوده بیان می شود جدول ۱-۴  حد کفایت عناصر غذایی را در چند درخت میوه نشان می دهد. زمان و محل نمونه گیری در نتایج دو روش مزبور اهمیت زیادی دارد . در روش دریس بر خلاف روشهای غلظت بحرانی و حد کفایت، نتایج تجزیه برگی به سن فیزیولوژیک و محل نمونه بر داری بستگی ندارد و با در نظر گرفتن نسبت عناصر غذایی ( N/P , P/K ,….) به جای غلظت هر

عنصر غذایی، امر تشخیص و توصیه کودی در هر مرحله از رشد در گیاهان یکساله و چند ساله امکان پذیر می گردد.

عواملی همچون، نوع پایه، بار درختان، نوع خاک و شرایط آب و هوایی میزان جذب مواد غذایی از خاک را تحت تأثیر قرار می دهند. لذا تفسیر نتایج تجزیه ی برگی و توصیه کودی با در نظر گرفتن همه این موارد صورت می گیرد.

جدول ۱-۴ محدوده عناصر غذایی برگ درختان سیب، هلو، شلیل، گلابی و گیلاس که در تفسیر نتایج تجزیه برگ مورد  استفاده قرار می گیرد.

 مقدمه ای بر میوه های مناطق معتدله (بخش ششم)