کاشت و پرورش فندق

نام علمی: corylus avellana

خانواده یا تیره: Betulaceae (Corylacaea)

نام انگلیسی: Filber tree –Hazelnut tree -cobnut

نام عربی: نبدق – جلوز - مثجرالنبدق

فندق درخت درختچه ای به ارتفاع ۱/۵ متر که معمولا بلند نمی شود ولی درمواردی که شرایط آب و هوایی مساعد و خاک بسیار حاصل خیز باشد به ارتفاع۶ تا ۷ متر (گاهی بیشتر) در می آید و به سهولت جنگلی انبوه بوجود می آورد. بومی اروپا، آسیای صغیر و قفقاز که کشت آن از زمان های بسیار قدیم در ایران متداول بوده و به صورت خودرو در جنگل های ارسباران، طوالش، زنجان دیده می شود. همچنین در آذربایجان کلیبر،اهر (در ۱۲۰۰ متری) قره داغ، ارسباران ، اردبیل، آستارا، آسپینا در طالش (در ارتفاعات ۱۵۰۰ متری(جواهرده، جیرکوه (رامسر) و در بعضی از نقاط کشور پرورش داده می شود.

برگهائی پهن و نوک تیز با دو ردیف دندانه، به رنگ سبز و گلها به صورت می باشد یعنی گل ماده و نر جدا از هم و بر روی یک درخت هستند. گلهای نر در بوته به صورت سنبله یا نوعی شاتون دارای ۳ تا ۸ پرچم است و مجموعه آن به صورت سنبله های آویخته در پائیز ظاهر می شود و به صورت جانبی روی چوب یکساله به وجود می آیند. گلهای ماده نیز جانبی اند و در دسته های ۱۰-۱ عددی روی چوب یکساله پدیدار می شوند. گلهای فندق فاقد گلبرگند و گرده افشانی آنها توسط باد (Anemophyle) صورت می گیرد. . میوه آن که فندق نامیده می شود، در حالت تازه از پوشش سبز رنگی پوشیده شده است.ولی تدریجاً پس از خشک شدن از آن جدا می شود. گونه C.avellana به عنوان فندق اروپائی شناخته شده و بصورت تجاری کاشته می شود. گلدهی فندق ۴-۳ سال بعد از کاشت صورت می گیرد ولی معمولا باردهی از سال پنجم یا ششم شروع می شود.

خواص غذایی و دارویی فندق

فندق یکی از مغذی ترین دانه های خوراکی است که سرشار از انرژی، پروتئین، کلسیم، فسفر، آهن، پتاسیم و ویتامین B می باشد به همین دلیل اثر تقویتی بالایی داشته و برای مبتلایان به بیماری قند مفید است. برگ، شکوفه و پوست فندق قابض است و مغز فندق به دلیل داشتن فسفر زیاد مغز را تقویت می کند.

بر اثر عملیات اصلاح و دورگ گیری گونه های مختلف فندق تنوع زیادی در ارقام و ژنوتیپ های فندق ایجاد شده که مرسوم ترین رقمها در ایران عبارتند از گرداشکور، گرده، پشمینه و شستک.

ارقامی که می توانند در یک خزانه با هم جدا از یکدیگر بر روی ردیف کشت شود و در احداث باغ از نظر تلقیح سازگاری داشته باشد:

۱- فرتیل دوکارد (وزن بالایی دارد)

۲- روند دو پیمون (چربی بالا و مزه خوبی دارد)

۳- نقرت (مغز بیضی شکل و گوشت سفید و پروتئین‌ها محصول می باشد)

ارقام دیگری نیز وجود دارند که با یکدیگر سازگاری دارند. مثال: سگورب – مرویل – لونگ داسپاین

نیاز اکولوژی

با آنکه فندق در آب و هوای متفاوت سازش نسبی و مطلوبی نشان داده است. با این حال کشت وسیع آن از نظر اقتصادی مستلزم انتخاب ارقام مناسب برای هر منطقه به خصوص از نظر دمایی، برودت و بارندگی است. درختان فندق به زمستان نسبتاً سرد و تابستان خنک نیاز دارند برای رشد و تکامل میوه تابستان خنک و طولانی از تابستان گرم و طولانی مناسبتر است. درختان فندق برای رفع نیاز سرمایی بایدمدت نسبتاً طولانی در معرض سرمای متوسط قرار گیرند و برای رفع نیاز سرمایی خود ۱۷۰۰-۸۰۰ ساعت دمای کمتر از ۷ درجه سانتی گراد لازم دارد. برودت هوا در منطقه و حد بحرانی آن برای فندق بایستی مدنظر گرفت. زمستانهای طولانی و بسیار سرد و قرار گرفتن درخت در معرض دمای کمتر از ۲۵- درجه سانتیگراد خظر یخ زدن و از بین رفتن چوب درخت را به دنبال دارد. دمای کمتر از ۱۰- درجه سانتیگراد سبب سرمازدگی و نابودی فندق شده و سرشاخه های جوان فندق در دمای کمتر از ۴- درجه سانتی گراد از بین می روند. شاتونها و گلهای ماده فندق در مقایسه با گلهای باز شده مقاومت بیشتری نسبت به سرما دارند. در صورتیکه گلهای ماده باز شده باشند دمای ۵/۹- درجه سانتی گراد به آنها صدمه می زند بین حداقل و حداکثر دمای هوا با تاریخ های گل دهی گل آذین نر و ماده رابطه مستقیمی وجود دارد افزایش مجموع درجه حرارتهای موثر ظهور کلاله را در ارقام زودرس به تاخیر می اندازد. مقاومت بافتها نسبت به سرما تعیین شده است که از حساس تا مقاوم عبارتند از : استوانه مرکزی، آوندهای چوب، کامبیوم و پوست. در اواسط زمستان مقاومت جوانه های رویشی نسبت به سرما بیشتر از گلهای ماده است. همچنین مقاومت اکثر گلهای ماده در دی ماه بیشتر از گلهای نر است از کاشت فندق در مناطق پست که هوای سرد در آنجا باقی می ماند باید خودداری کرد.

خاک

نوع خاک مناسب برای کاشت فندق در مناطق مختلف متغیر است ولی بطور کلی خاک باید عمیق که حداقل ۵۰ سانت متر عمق داشته، حاصلخیز و دارای زهکشی خوبی باشد. در خاکهای عمیق مقدار زیادی آب و مواد غذایی ذخیره می شود که در طی فصول خشک مورد استفاده قرار می گیرد زیرا ریشه های فندق تا عمق ۴-۵/۲ متر به سرعت رشد می کنند. از آنجاییکه درخت فندق به آهک حساس می باشد باغهای فندق نباید در زمین هایی احداث شوند که میزان اهک موجود انها از ۱۰ درصد بیشتر باشد. ریشه فندق به کمبود اکسیژن و خفگی حساس است لذا کاشت ان در اراضی مرطوب و سنگین و بدون زهکشی مناسب توصیه نمی شود. عوامل نامساعدی مثل وجود لایه غیر قابل نفوذ، بالا بودن سطح آب زیرزمینی وجود سنگ و شن و عدم وجود تهویه در خاک، رشد ریشه ها را محدود می کند. خاک باید تا عمق ۴ متر دارای تهویه خیلی باشد درختان فندق در مقایسه با درختان گردو تحمل بیشتری نسبت به خاکهای فشرده دارند. بهترین خاک برای فندق خاک شنی – رسی هوموس دار با زهکشی مناسب و pH حدود ۷-۵/۶ می باشد.

آبیاری

یکی از اساسی ترین نیاز برای درخت فندق وجود اسید آبسیسیک کافی در اطراف ریشه ها و وجود رطوبت کافی (رطوبت نسبی حداقل ۶۰ درصد) در محیط اطراف درخت است زیرا ریشه های سطحی و برگهای پهنی دارد مناطقی که دارای بارندگی متوسطی بوده و توزیع بارندگی نیز در طول فصل مناسب است برای کاشت موفقیت آمیز فندق خیلی مناسب هستند.

آبیاری منظم باغهای احداث شده فندق سبب می شود:

الف- میزان گیرایی نهال های کاشته شده افزایش یابد و سیستم ریشه بندی آنها تقویت شود.

ب- رشد گیاه تسهیل و تسریع شود

ج- کیفیت و کمیت محصول افزایش یابد

دور ابیاری بسته به شرایط آب و هوایی و خاک از ۴ تا ۷ روز بوده و در طی دوره رشد به ۱۰۰۰۰ متر مکعب اسید آبسیسیک نیاز دارد.

تکثیر فندق

الف- جنسی (با بذر): تکثیر فندق به وسیله بذر مانند اغلب درختان میوه امکان پذیر است در ازدیاد به وسیله بذر با کاشت فندق بلافاصله پس از برداشت همراه با پریکارپ به مقدار زیادی جوانه زنی را کاهش می دهد. حذف پوسته بذر مثل حذف پریکارپ جوانه زنی را تا ۸۱ درصد افزایش می دهد. خواب بذر با یک دوره استراتیفیکاسیون به مدت ۶ ماه برطرف می شود. در صورتیکه فندق دیر برداشت شود (آخر شهریور) پریکارپ میوه ها سخت می شود در اینصورت ابتدا یک دوره استراتیفیکاسیون گرم در ۲۰ درجه سانتی گراد ضروری است و بدنبال آن بذور فندق باید در معرض یک دوره سرما (۴ درجه سانتی گراد) قرار گیرند. در میوه هایی که زود برداشت می شوند (آخر مرداد) آندوسپرم و جنین اغلب به اندازه کافی رشد نمی کند و جوانه زنی این قبیل بذور بخوبی صورت نمی گیرد. برای از بین بردن خواب بذور فندق اگر آنها را به مدت ۶ هفته در معرض سرمای ۵ درجه سانتی گراد قرار داده و سپس به ۲۰ درجه سانتی گراد منتقل شوند اسید جیبرلیک در بذر تجمع یافته و موجب جوانه زنی می شود.

ب- روش تکثیر غیر جنسی (رویشی) عملی و آسان تر می باشد.

۱- پاجوش: پاجوش ها شاخه هایی هستند که از جوانه های نابجای ریشه به وجود می ایند و برای تکثیر فندق می توان خاک پای درخت را کنار زده و این شاخه ها را جدا نموده و در محل مورد نظر کاشت

۲- خوابانیدن: خوابانیدن فندق به دو صورت خوابانیدن کنده ای و کپه ای صورت می گیرد و در هر دو روش ابتدا باید نهالی را که به عنوان پایه مادری انتخاب می کنیم در سال اول از سطح خاک کف بر نموده و با خاک دادن پای پاجوش های روئیده شده آنها را ریشه دار نموده و در محل اصلی می کاریم.

۳- فندق را می توان مانند سایر درختان میوه با پیوند زدن ارقام اصلاح شده روی پایه های بومی و اصلاح شده تکثیر نمود و برای پیوند زدن از انواع پیوند جوانه می توان استفاده نمود.

اگر در فندق گرده های یک رقم با مادگی ارقام دیگر سازگاری داشته باشد سبب باردهی خوبی خواهند گردید.

لذا در ایجاد باغات فندق و حتی خرید نهال فندق معمولا سه رقم مختلف که از نظر گرده و مادگی با یکدیگر سازگاری داشته باشند (معمولا لیست این واریته ها یا ارقام سازگار و تولیدکنندگان مطمئن و گواهی شده نهال مادر در دفتر میوه های سردسیری وزرات جهاد کشاورزی موجود می باشد) تهیه شده و اقدام به ایجاد باغ مادری با استفاده از ارقام مطمئن (۳ رقم مختلف) می گردد. برای ایجاد باغ مادری می بایست در سال اولا اقدام به ایجاد ردیف و کاشت در قطعه زمین نمود به طوریکه فاصله دو ردیف ۲۰/۲ و فاصله دو نهال از یکدیگر بر روی ردیف ۱ متر باشد.

در صورت کاشت ۲ نهال مادر در فاصله کمتر از ۱ متر ریشه دهی و پاجوش دهی دچار نقصان گردیده و پاجوشها ضعیف خواهند بود. پس از کاشت در سال اول (فصل زمستان)، در سال دوم (فصل زمستان) اقدام به کف بر نمودن تمام نهال ها نموده و روی آنها اقدام به خاک ریزی شود تا پاجوشهایی که تولید می گردد ریشه زایی نموده و دارای ریشه های قوی گردند. در مدت این یک سال نسبت به نوع بافت خاک می بایست آبیاری صورت بگیرد. پس از این مدت (یک سال) پاجوشهای یکساله را از اواسط آبان ماه به بعد شروع به در آوردن و انتقال به زمین خزانه می نمایند. اینکار حداکثر می بایست تا ۱۵ بهمن به اتمام رسد. پس از خروج پاجوشها باید آنها را از ارتفاع ۶۰-۴۵ سانتیمتر حتما سربرداری نموده تا جوانه های آسیب دیده و جوانه های جانبی تحریک به جوانه زنی کرده سپس انها را در یک کانال حفر کرده و با زاویه ۳۰ درجه خواباند و روی آن خاک ریخت و سیلو نمود.

در تولید نهال فندق همانطور که دکر گردید باید از چند رقم (واریته)، نهال (پاجوش) تهیه شود و سیلوهای هر رقم می بایست جداگانه و اتیکت زنی شده باشد. هنگام سیلو نمودن باید بلافاصله آبیاری انجام داد

نکته: واریته ها باید از ارقام خوب و مرغوب و تایید شده باشد تا مشمول خرید تضمینی واقع گردند.

انتقال سیلو به خزانه

زمین خزانه باید زمینی باشد که یک سال در آیش بوده باشد. این زمین را حدود بهمن ماه بعد از بارندگی ها از زمین مالرو می باشد، ابتدا شخم عمیق زده و در بهار شخم نیمه عمیق و یا دیسک و در آخر بعد از آخرین بارندگی اقدام به کولتیوار زنی و یا در مقیاسهای کوچک بیل زنی شود، عمل کولتیواسیون در پاییز زمانی که خاک کمی رطوبت دارد صورت می گیرد تا خاک کاملا پوک گردد.

بعد از کولتیواسیون، عمل کاشت در زمینی که به صورت جوی و پشته و ردیف هایی در آمده صورت می گیرد. فاصله دو ردیف ۲۰/۲ و فاصله دو نهال پاجوش بر روی ردیف ۱۵ سانتی متر از یکدیگر در نظر گرفته می شود. بلافاصله بعد از کاشت آبیاری را انجام می دهند و بعد از مدتی که خاک اطراف نهالهای خزانه نشست کرد اقدام به خاک دهی پای نهالهای پاجوش می نماییم.

نکته : با توجه به اینکه ۳ رقم مختلف در یک واحد تولید نهال فندق پرورش خواهد یافت این واریته ها را روی ردیف های جداگانه کاشت و ردیف ها را اتیکت زنی کرد تا شناسایی و بسته بندی و ارسال به بازار فروش انها راحت تر صورت گیرد.

پس از کاشت خزانه بر اساس منطقه و نوع بافت خاک آبیاری و مبارزه با علفهای هرز صورت می گیرد. در ماه بهمن و اسفند نهالها را که یک ساله شده اند از خاک خارج کرده و پس از هرس ریشه در گونی به همراه مقداری خاک قرار داده و انها را بسته بندی کرده و به بازار خرید ارسال می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمینهای شیب دار قبل از کاشت باید تراس بندی شوند تا بتوان درختان فندق را با فواصل مناسب در آنها کاشت این عمل استفاده از کودهای شیمیایی ، دامی و نیز آبیاری را تسهیل می کند. در هنگام کاشت باید دقت شود داخل چاله ها عاری از سنگ باشد زیرا وجود سنگ ریشه ها را محدود می کند کاشت فندق در اواخر زمستان یا در بهار صورت میگیرد. در هنگام کاشت پس از حفر گودالها در ته هر گودال مقداری خاک را به صورت کپه ریخته و ریشه نهال را در روی آن قرار می دهند سپس بقیه گودال را با خاک رویی پر کرده و آنرا سفت می کنند. اطراف نهال را با خاک اره یا خاک سست پوشانده و آنرا آبیاری می کنند. جداره چاله ها سخت و صیقلی نباید باشند زیرا سیستم ریشه بندی فندق نسبتا ضعیف بوده و توان استقرار و گسترش نمی یابد برای کاهش تعداد پا جوش ها و حذف آسانتر آنها نهالها را از ارتفاع ۵۰ تا ۷۵ سانتی متری سربرداری می کنند و تنه نهالها را به منظور جلوگیری از آفتاب سوختگی با یک ماده سفید رنگ آمیزی کرده و یا با کاغذ سفید آنرا می پوشانند. فاصله کاشت با توجه به نوع خاک و تربیت آن بسته به صورت تک تنه و یا چند تنه از ۵×۴ تا ۷×۴ متغیر می باشد. عملکرد فندق در حالت درخت بشتر از حالت بوته ای است. در حالت بوته ای قسمت مرکزی ضعیف مانده و یا در اثر سایه قسمتهای بیرونی از بین میرود. فاصله کاشت بسته به اینکه در بین درختان فندق چیز دیگری هم کاشته شود متفاوت است.

داشت

مراقبت از درختان فندق از جنبه های مختلفی صورت می گیرد. که بقرار زیر است : هرس:در درختان بارده شاخه های جانبی که بر روی شاخه های اصلی قرار دارند هر سال هرس شده مر شاخه های ضعیف حذف می شوند. اگر در هنگام کاشت هرس ریشه صورت گرفته باشد در مراحل بعدی نیاز به هرس کمتر خواهد بود ولی وقتی درختان فندق ۱۲ تا۱۵ ساله شدند بهتر است مقدار زیادی از شاخه های جانبی هرس شوند تا رشد شاخه های قوی تحریک شود. در این حالت در هر درخت ۸ تا ۱۰ شاخه باقی می گذارند تا میوه بهتر پر شده و محصول افزایش یابد. اضافه کردن کود دامی به مقدار ۳۰ تن در پائیز به همراه ۶۰۰ کیلوگرم در هکتار سوپرفسفات و در بهار ۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم سولفات آمونیوم یا ۳۰۰ تا ۴۰۰ کیلوگرم سیانید کلسیم و یا ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار نیترات آمونیوم پیشنهاد می شود. مبارزه با آفات : آفات فندقها از قبیل کنه فندق، سرخور طومی فندق ، سوسک چوب خوار، کنه مولد کال فندق، سپردار فندق ، نماند ، پژمردگی باکتریابی، پژمردگی فندق ، پوسیدگی قهوه ای یا آنتراکوز کپک خاکستری و بیماری ویروس موزائیک می باشد. آبیاری : اگر فندق در خاکهای حاصلخیز که ظرفیت نگهداری آب زیادی دارند کاشته شود به آبیاری کمی نیاز خواهد داشت. حذف پاجوشها : حذف پاجوشها در اطراف تنه فندق ضروری است به منظور حذف موثر پا جوشها ضروری است که عمل حذف ۳ تا ۴ بار در سال و تا چند سال پس از کاشت صورت گیرد.حذف پا جوشهای جدید باید تا حد امکان از نزدیک محل رشد آنها صورت گیرد.مبارزه با علف های هرز که توسط علف کش های شیمیایی صورت می گیرد. گل دهی : گل دهی فندق ۳ تا ۴ سال پس از کاشت صورت می گیرد ولی معمولاً باردهی از سال ۵ یا ۶ شروع می شود مدت باردهی ۱۰ تا ۲۰ سال است شاخه هایی که طول آنها ۱۶ تا ۲۵ سانتی متر است بیشترین ظرفیت باردهی را دارند.تمام گونه های جنس Corylus یک پایه بوده، گلهای یک جنسی تولید می کنند و گرده افشانی آنها توسط باد صورت می گیرد. دوره گل دهی فندق در شرایط طبیعی حدود ۳ ماه طول می کشد که با گرده افشانی ارقام زودرس شروع شده و با مرحله اوج گل دهی در ارقام دیررس تمام می شود. فندق گیاهی خود ناسازگار است لذا برای انجام گرده افشانی مطلوب باید ارقام مختلف با هم کاشته شود. کاشت ۱۲درصد درختان گرده افشان در شرایط مساعد برای گرده افشانی رقم اصلی کافی است.

برداشت

میوه های فندق پس از رسیدن بر روی زمین می ریزند میوه هایی که به روی زمین می ریزند در اثر رطوبت خاک تغییر رنگ می دهند از این رو برای جلوگیری از آن برای حفظ بازار پسندی میوه ها در طول فصل باید ۲ تا ۳ بار جمع آوری شوند و در اولین فرصت پوست میوه ها جدا شود. و عملکرد درختان فندق بسته به سن و قدمت درخت فاصله کاشت ، عملیات آماده سازی خاک و عوامل دیگر متفاوت است اگر یک هکتار باغ ۲۲۰۰ کیلوگرم محصول تولید کند محصول خوبی داشته است عملکرد درختان، بارده از سالی به سال بعد دچار نوسان می‌گردد.