|
تولید و تهیه بذر سبزی و مسائل مربوط به آن
یکی از مهمترین عوامل در موفقیت‌آمیز بودن امر سبزیکاری، تهیه بذر خوب و مرغوب می‌باشد. نوع بذر یکی از مهمترین عواملی است که در کمیت و کیفیت محصول تاثیر فراوان دارد. مرغوبیت بذر را می‌توان از روی خواص درونی (خواص ژنتیکی)، خواص ظاهری (نتیجه تاثیرات محیطی) طی رشد بذر روی گیاه و تاثیرات محیطی بر روی بذر پس از بذرگیری تشخیص داد. خواص درونی بذر فقط پس از افشاندن بذر در مرحله رشد و نمو گیاه معلوم می‌شود. خواص ظاهری بذر را می‌توان با روش‌هایی آزمایشگاهی چون قوه و قدرت نامیه بذر، وزن هزار دانه، سن بذر و غیره تشخیص داد.
وی‍ژگی بذر سالم و مرغوب
- از نظر ژنتیکی و شرایط ظاهری بهترین باشند
- بذر باید قوه نامیه داشته باشد
- بذرها آلوده به بیماری نباشد
- عاری از آفت باشد
- درجه خلوص بذر بالا باشد
- بذر باید کاملاً رسیده باشد
- بذر باید کاملاً سالم باشد و مواد غذایی به قدر کافی در اطراف جنین خود ذخیره کرده باشد
- بذر در شرایط مناسب یعنی رطوبت و دمای کم نگه‌داری شده باشد
- رطوبت داخلی بذر در حد مطلوب باشد
- وزن هزار دانه بذر، که تعیین‌کننده درشتی و ریزی بذر، آندوسپرم کافی و دیگر عوامل تعیین‌کننده جوانه‌زدن بذر می‌باشد، با استانداردهای بین‌المللی مطاقبت داشته باشد.
دوره استراحت بذر می‌تواند حتی پس از آمادگی بذر برای جوانه‌زنی به علت تاثیرات محیطی نامناسب به‌وجود آید. این دوره برخلاف دوره استراحت اولیه به نام دوره استراحت ثانویه معروف است. مثلاً بذر کاهو و کرفس در گرمای زیاد جوانه‌زنی شان متوقف می‌شود. اکثر بذور را می‌توان در شرایط ◦C۱۰ و رطوبت نسبی ۳۰% برای مدت طولانی نگه‌داری کرد.
قوه نامیه عبارت است از درصد بذرهایی که جوانه‌زده و سبز می‌شود. قدرت نامیه یا سرعت جوانه‌زنی را می‌توان با شمارش درصد بذرهای سبز شده در یک مدت زمان معین مثلاً ۱۰ تا ۱۵ روز تعیین کرد. قوه نامیه بذر بستگی به عوامل زیر دارد:
الف) وزن هزاردانه (درشتی یا ریزی بذر): اغلب مشاهده می‌شود که بذرهای ریز و ضعیف در مجموعه‌ای از بذر مشخص، دارای قوه نامیه کمتری است و بوته‌های ضعیف محصول کمتری تولید می‌کند. بنابراین درشتی بذر یکی از عوامل مرغوبیت بذر شناخته شده است و در آزمایشگاه با شمارش هزاردانه از بذر و وزن کردن آن درشتی بذر را مشخص می‌کنند.
ب) سن بذر: رابطه سن بذر با قوه نامیه به این صورت است که هرچند فاصله زمان برداشت تا افشاندن همان بذر بیشتر باشد، مسلماً قوه نامیه آن کمتر خواهد بود.
ج) خلوص بذر: بذر مرغوب باید تمییز و عاری از مواد خارجی باشد. معمولاً همراه با بذر مواد خارجی از قبیل: کاه، شن، بذر علف‌های هرز و بذر گونه‌های دیگر یافت می‌شود که این مقدار نباید بیش از حد استاندارد باشد.
د) خلوص ژنتیکی بذر: بسیاری از سبزی‌ها به‌راحتی با انواع نامرغوب و یا خودرو تلقیح می شوند و خاصیت و مرغوبیت خود را از دست می‌دهند.
ه) سلامت بذر: سالم و مقاوم بودن بذر یکی دیگر از مشخصات بذر مرغوب است و باید از بذرهای مقاوم و ضدعفونی شده برای افشاندن استفاده کرد. رنگ بذر و درصد رطوبت بذر و بو و درخشندگی بذر از عوامل دیگری هستند که می‌توان به کمک آنها بذر مرغوب را تشخیص داد.
جدول ۷ - وزن هزاردانه، تعداد بذر در هر گرم و حداقل درصد جوانه‌زدن بذور سبزی
|
نام سبزی
|
وزن هزاردانه (گرم)
|
حداقل درصد جوانه‌زدن
|
تعداد بذر در هر گرم
|
نام سبزی
|
وزن هزاردانه
(گرم)
|
حداقل درصد جوانه‌زدن
|
تعداد بذر در هر گرم
|
|
مارچوبه
|
۱۸
|
۶۰
|
۵۰
|
تره‌فرنگی
|
۸/۲
|
۶۰
|
۳۵۴
|
|
لوبیا لیما
|
۱۴۰۰-۴۰۰
|
۷۰
|
۸/۱
|
کاهو
|
۱/۱
|
۸۰
|
۹۲۹
|
|
لوبیاسبز
|
۲۸۰
|
۷۵
|
۶/۳
|
طالبی
|
۲۶
|
۷۵
|
۴۰
|
|
چغندرلبوئی
|
۱۴
|
۶۵
|
۵/۷۱
|
اسفناج‌زلاندنو
|
۶۶
|
۴۰
|
۱۶
|
|
کلم‌گل‌بروکلی
|
۵/۳
|
۷۵
|
۲۹۰
|
بامیه
|
۵۶
|
۵۰
|
۱۸
|
|
کلم‌تکمه‌ای
|
۳/۳
|
۷۰
|
۳۰۴
|
پیاز
|
۴/۳
|
۷۰
|
۳۰۴
|
|
کلم‌پیچ
|
۶/۳
|
۷۵
|
۲۷۵
|
جعفری
|
۶/۱
|
۶۰
|
۶۴۳
|
|
هویج
|
۳/۱
|
۵۵
|
۷۸۶
|
نخودسبز
|
۱۲۲
|
۸۰
|
۹
|
|
کلم‌گل
|
۴/۳
|
۷۵
|
۳۰۷
|
فلفل‌سبز
|
۳/۶
|
۵۵
|
۱۶۱
|
|
کرفس‌قمری
|
۶/۰
|
۵۵
|
۱۷۸۶
|
کدو
|
۱۴۰
|
۷۵
|
۸
|
|
کرفس
|
۴/۰
|
۵۵
|
۲۷۱۵
|
تربچه
|
۹
|
۷۵
|
۱۱۱
|
|
چغندربرگی
|
۵/۱۸
|
۶۵
|
۵۴
|
سالیسفی
|
۱۴
|
۷۵
|
۷۲
|
|
شیکوره
|
۵/۱
|
۶۵
|
۶۵
|
اسفناج
|
۷/۹
|
۶۰
|
۱۰۴
|
|
کلم‌چینی
|
۴
|
۷۵
|
۲۵۰
|
کدومسمایی
|
۷۲
|
۷۵
|
۱۴
|
|
خیار
|
۵/۲۵
|
۸۰
|
۴۰
|
ذرت‌شیرین
|
۲۰۰
|
۷۵
|
۵
|
|
بادمجان
|
۴
|
۶۰
|
۲۵۸
|
گوجه‌فرنگی
|
۳
|
۷۵
|
۳۵۸
|
|
آندیو
|
۷/۱
|
۷۰
|
۶۰۸
|
شلغم
|
۲
|
۸۰
|
۵۰۰
|
|
کلم‌سبز
|
۷/۲
|
۷۵
|
۳۵۸
|
هندوانه
|
۸۷
|
۷۰
|
۱۲
|
|
کلم‌قمری
|
۱/۳
|
۷۵
|
۳۲۹
|
ریواس
|
۱۰
|
۲۰
|
۲۰
|
نقل از : دانشور. ۱۳۸۵. چاپ چهارم
انبار‌کردن بذر
اصولاً بذرهایی دارای بیشترین قوه و قدرت نامیه‌اند که حتی‌الامکان دوره استراحت نداشته باشند. با افزایش سن بذر سرزندگی (vitality) آن نیز کاهش می‌یابد. یکی از نشانه‌های پیری بذر از دست دادن قوه و قدرت نامیه است که با طولانی شدن زمان جوانه‌زنی و سپس کاهش قوه نامیه همراه است. قابلیت انباری بستگی به نوع و مشخصات انباری بذر دارد و می‌تواند از چند هفته تا چند سال و حتی در بعضی اوقات نیز تا ۲۰۰ سال ادامه داشته باشد.
آزمایش‌ها نشان می‌دهند که بذرها را می‌توان در شرایط ۱۰ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۳۰ درصد برای مدت طولانی نگه‌داری کرد. اولین شرط نگه‌داری طولانی بذر در انبار، رسیده بودن کامل، سالم بودن و داشتن قوه نامیه بالا است. چنانچه بذر سبزی‌ها برای مدت طولانی و در شرایطی نامطلوب در انبار نگه‌داری شود، علاوه بر اینکه قوه نامیه آنها کاهش می‌یابد، معمولاً پس از بذرپاشی نیز، تغییر شکل گیاه را باعث می‌شود و خطر سرایت آفات و امراض نیز در این گونه گیاهان بیشتر از گیاهان دیگر خواهد بود. باید توجه داشت حتی اگر بذر تازه، طی دوره جوانه‌زنی در شرایط نامطلوب فضای آزاد و داخل گرم‌خانه نگه‌داشته شود، تغییر شکل و سرایت آفات و امراض در این گونه گیاهان نسبت به گیاهانی که از بذر کهنه تهیه شده‌اند، بیشتر است.
بذر سبزی‌های مختلف قوه نامیه متفاوتی دارند. قوه نامیه یک توده بذر بستگی به قوه نامیه آن بعد از برداشت دارد و این قوه نامیه اولیه تحت تاثیر عواملی مانند درجه رسیدگی، نحوه بذرگیری، میزان رطوبت بذر در موقع برداشت، درجه آلودگی آن به امراض و آفات و بالاخره نحوه حمل و نقل آن دارد.
تحت شرایط عادی انبار، بذر سبزی‌های مختلف را از لحاظ مدت زمانی که می‌توان قوه نامیه خود را حفظ نمایند به شرح زیر تقسیم می‌کنند:
- یکساله‌ها: ذرت‌شیرین، پیاز و تره‌فرنگی.
- دوساله‌ها: بامیه، جعفری و سالسیفی (ریشه‌سیاه).
- سه‌ساله‌ها: لوبیا، مارچوبه، نخودفرنگی و هویج.
- چهارساله‌ها: چغندرلبویی، فلفل‌سبز، بعضی از کدوها و گوجه‌فرنگی.
- پنج‌ساله‌ها: کلم‌گل بروکلی، کاهو، خربزه و طالبی، تربچه، اسفناج، بعضی از کدوها، شلغم و هندوانه.
به‌طورکلی بذر در نواحی گرم، ولی خشک، قوه نامیه خود را بهتر از نواحی گرم و مرطوب حفظ می‌کند. با بالا رفتن دمای هوا نیز باید رطوبت هوا را کاهش داد. مهمترین شرط برای حفظ سرزندگی بذر کم‌آبی آن است. از آنجایی که مواد درونی بذر دائماً با رطوبت هوای بیرون در تبادل است، باید بذهای خشک را در انبار نگه‌داری کرد تا دارای رطوبت پایینی باشد. علاوه بر آن دمای کم نیز به علت کاهش واکنش شیمی- فیزیولوژیکی داخل بذر افزایش دوره انباری بذر را باعث می‌گردد.
طول عمر بذرهای حاوی ۵ تا ۱۴ درصد آب، با افزایش مجدد ۱ درصد آب، به نصف تقلیل می‌یابد. خشک بودن زیاد بذر نیز می‌تواند زیان‌آور باشد. مثلاً بذری که دارای کمتر از ۵% آب است، با اکسید شدن خودبخودی لیپیدها، فرسودگی را افزایش می‌دهد. این خسارت در حبوبات اغلب به علت سرعت در خیش شدن بافت‌ها در موقع بذرپاشی است که باعث ترک‌خوردگی و یا شکسته شدن بذر می‌شود. بذرهای حاوی بیش از ۱۲% آب، در مقابل قارچ‌ها حساس می‌شوند. علاوه بر آن شدت تنفس در آن افزایش می‌یابد، دچار گرمازدگی بیش از حد نیز می‌شود. بنابراین بذرهای حساس با ۵ تا ۶ درصد و دانه‌های روغنی تا حدود ۹ درصد آب و شرایط رطوبت نسبی ۱۰ تا ۴۰ درصد نگه‌داری می‌شود. قوه نامیه بذر در محدوده ۵۰-۰ درجه سانتی‌گراد با افزایش مجددC ◦۵، به نصف تقلیل می‌یابد (قانون Harrington). قانون Harrington در مورد تاثیر دو عامل آب و دما جدا از هم قابل بررسی است.
جدول ۸- قابلیت انباری بذر برای تعدادی از سبزی‌ها
نوع سبزی سال نوع سبزی سال
ذرت‌شیرین ۱ کلم‌گل ۴
پیاز و پیازچه ۱ اسفناج ۴
جعفری ریشه‌ای ۱ فلفل‌سبز ۴
تربچه ۴
کدو تنبل ۴
جعفری ۲ کدو خورشتی ۴
بامیه ۲ شلغم ۴
چغندرلبوئی ۴
کلم تکمه‌ای ۴
کلم پیچ ۴
نخودفرنگی ۳
مارچوبه ۳ طالبی ۵
لوبیا ۳ کرفس ۵
هویج ۳ کاهو ۵
خیار ۵
بادمجان ۵
نقل از: Krug, ۱۹۸۶
| .: نظر شما در مورد این مطلب:. |
|
|
|
درباره ما
تماس با ما