ازدیاد و تکثیر سبزی

روش‌های ازدیاد سبزی‌ها

سبزی‌ها به دو طریق ازدیاد می‌شوند:

۱. جنسی: با دخالت گامت نر و ماده. گیاهانی‌که که به این طریق ازدیاد می‌شوند دو دسته‌اند:

• خودگشن یا اتوگام: گوجه‌فرنگی، بادمجان، فلفل، لوبیا، باقلا، نخودفرنگی، کاهو. که این گیاهان گلهای کامل دارند و دانه گرده هر گل، گامت ماده همان گل را تلقیح می‌کند و یا اینکه گل نر و ماده از هم جدا هستند (تک‌پایه، مانند: خیار، هندوانه) که دانه گرده گل نر گل ماده همان بوته را تلقیح می‌کند.
• دگرگشن یا آلوگام: دانه گرده از یک گیاه با باد یا حشرات به گیاه دیگر منتقل شده و تلقیح گامت ماده را در آن باعث می‌شود. گیاهان دوپایه مانند اسفناج و مارچوبه که در آنها گل‌های نر و ماده بر روی پایه‌های مختلف قرار می‌گیرند.

بعضی از گیاهان گل‌های کاملی دارند ولی به علتی دانه گرده هر گل قادر به تلقیح گامت ماده آن نیست. این گیاهان را که دارای گل‌های کامل ولی خودناسازگار هستند self-incompatible می‌گویند. گیاهای که خودگشنی طبیعی دارند ولی به علت درشتی گل‌ها و زمان تلقیح نسبتاً طولانی،  درصدی نیز دگرگشنی دارند self-compatible نامیده می‌شوند. در این گیاهان دانه گرده از گیاه مجاور روی مادگی گل دیگری می‌ریزد، مثل گوجه‌فرنگی، فلفل‌سبز، بادمجان و بامیه.

۲. غیر جنسی: با استفاده از قسمتی از اندام گیاه زیاد می‌شود.سیر با کاشت سیرچه،نعناع و ترخون با تقسیم ریشه‌ها، سیب‌زمینی و سیب‌زمینی شیرین توسط غده، آرتیشو از طریق پاجوش و ریواس با تقسیم بوته ازدیاد می‌شوند.

در سبزیجات خانواده کدوئیان و پیاز دانه‌های گرده چسبنده و نسبتاً سنگین هستند و گرده‌افشانی به کمک حشره انجام می‌گیرد. در ذرت‌شیرین و چغندرلبوئی دانه‌های گرده بساک سبک بوده و به راحتی به کمک باد منتقل می‌شوند.

نشاء و نشاکاری

نشاء: گیاه کوچکی است که قسمتی از دوره رشد خود را در محیطی مناسب و کنترل شده گذرانده و پس از مساعد شدن هوای بیرون به زمین اصلی انتقال داده می‌شود.

نشاکاری: به عمل انتقال و کاشت گیاه جوان درمحل اصلی گفته می‌شود یا به پرورش گیاهان کوچک در ظروف کشت خاص یا نواحی خاصی از مزرعه اطلاق می‌شود که این گیاهان سپس به مکان‌هایی منتقل می‌شوند که در آنجا فرآورده قابل برداشت را تولید خواهند کرد.

برای تهیه نشاء اولین چیزی که لازم است تجربه کافی است. مواظبت فراوان از خزانه و در صورت امکان، تغییر عوامل محیطی، مناسب با احتیاجات گیاه از دیگر مسائلی است که باید مورد توجه قرار گیرد. نشاء باید سالم، درشت، شاداب، عاری از آفات و بیماری‌ها و همچنین پر ریشه باشد. نشاء نباید کج و معوج، شکننده و خیلی طویل باشد.

مزایای نشاکاری

• کوتاه شدن دوره رشد
• مصرف بذر کمتر
• پیش‌رس کردن و کسب قیمت‌های نوبرانه
• فراهم آوردن شرایط محیطی مناسب
• رعایت دقیق فاصله بوته روی خطوط کشت
• کنترل بهتر و آسان‌تر عملیات داشت
• عدم نیاز به تنک‌کردن
• تقویت بهتر سیستم ریشه‌ای
• امکان انتخاب قوی‌ترین و سالم‌ترین گیاهان برای کاشت
• در حین آماده شدن نشاء می‌توان از زمین اصلی استفاده بیشتری کرد.

معایب نشاکاری: هزینه آن زیاد بوده و برخی از گیاهان تحمل نشاکاری را نداشته و آسیب می‌بیبنند. در بعضی از گیاهان باعث توقف رشد می‌شود.

سبزی‌های نشایی

سبزی‌های نشایی سبزی‌هایی هستند که به راحتی قابل نشاء کردن هستند. یعنی اینکه می‌توان آنها را از محلی به محل دیگری انتقال داد بدون اینکه صدمه‌ای ببینند.

• نشاها مقدار آب زیادتری نسبت به بذرها دارند و بنابراین در مقابل کمبود آب کمتر حساسند.
• تنفس نشاها شدیدتر از بذرها است و به همین جهت باید تا قبل از کاشت در جای خنک و مرطوب نگه‌داری شوند.
• نشاها به علت فعالیت شدیدشان سریع‌تر به مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی می‌رسند.

موفقیت در تولید و پرورش نشاء خوب

• محیط عاری از حشرات، علف‌های هرز و بیماری
• تامین گرما و رطوبت کافی برای رشد گیاهان
• وجود نور کافی برای اطمینان از رشد قوی گیاهان
• یک دوره سازگاری یا مقاوم سازی برای آماده کردن پرورش گیاهان در محیط بسته تا رشد موفقیت‌آمیزی در محیط هوای آزاد داشته باشد.

محل پرورش نشاء

 بسته به موقعیت آب و هوایی در شاسی، گلخانه، تونل پلاستیکی، خزانه معمولی، خزانه هوای آزاد می‌‌توان پرورش داد. از گلخانه‌ها به علت هزینه زیاد ساختمان آن، بیشتر برای تولید سبزی‌های پیش‌رس و خارج از فصل استفاده می‌شود. زمان بذرپاشی به نوع گیاه و زمان انتقال گیاه بستگی دارد.

برخی سبزی‌ها مانند کرفس و یا اکثر کلم‌ها به علت تولید سیستم ریشه‌ای قوی‌تر بیشتر به خزانه‌های دیگر انتقال می‌یابند. که گلدان‌زنی (potting) نوعی خزانه دوم به حساب می‌آید. دلیل این امر را می‌توان در شکستن مکرر کلاهک ریشه‌ها دانست که با این عمل رشد طولی ریشه‌ها متوقف گشته و در عوض به تولید ریشه‌های فرعی کمک می‌کند.

فاصله ردیف‌های کشت بذر در داخل جعبه ۵ سانتیمتر و در داخل شاسی، گلخانه یا خزانه بین ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر است. عمق کاشت بذر بستگی به  نوع  و اندازه بذر، میزان طوبت و نوع خاک دارد.  عمق کاشت در خزانه یا شاسی و یا  جعبه نشاء بین ۵/۰ تا ۱ سانتی‌متر است. مقدار بذر بستگی به تعداد نشاء مورد نیاز بوده و معمولا بین ۳ تا ۵ گرم برای تعداد ۱۰۰۰ عدد نشاء کافی خواهد بود.

جدول ۱۱ - عمق و کاشت بعضی از بذور سبزی‌ها

 مقاوم‌کردن نشاها

نشاهایی که در شاسی، گلخانه و حتی در هوای آزاد رشد کرده‌اند، از حمله و صدمه  عواملی چون حشرات، گرما، سرما و غیره مصون بوده‌اند. برای اینکه آنها را به زمین اصلی منتقل کنیم، باید آنها را کمی به محیط خارج، یعنی زمین اصلی عادت دهیم. عمل هوادهی، سرمادهی و قطع آبیاری باعث حرکت مواد غذایی از قسمت هوایی گیاه به طرف ریشه‌ها می‌شود (رنگ بنفش یقه در نشاء گوجه‌فرنگی نشاء تجمع مواد غذایی در آن قسمت است). علاوه بر آن قبل از انتقال نشاها به زمین اصلی عمل هرس ریشه و ضدعفونی نشاها و نیز محلول‌پاشی با عناصر کمیاب سبب می‌شود تا گیاهان در اوایل دوره رشد نسبت به کمبود مواد غذایی در خاک و نیز در مقابل آفات و امراض تا حد زیادی مقاوم شوند.

معمولی‌ترین روش‌ها برای عادت دادن نشاها به محیط خارج عبارتند از:

• سرمادهی (پائین آوردن دما)
• قطع و یا کاهش آبیاری
• در مضیقه قرار دادن گیاه از نظر مواد غذایی
• قرار دادن در معرض تابش مستقیم آفتاب

عمل مقاوم‌کردن به‌طور معمول حدود ۱۰ تا ۱۴ روز قبل از نشاءکاری صورت می‌گیرد. در عمل مقاوم‌کردن، فرآورده‌های فتوسنتزی کمتر به مصرف رشد صحیح اندام‌های جدید رسیده و در عوض ذخیره می‌شوند. در نتیجه این کار دیواره سلول‌ها ضخیم‌تر کشته و غلظت ترکیبات اسمزی شیره سلولی افزایش می‌یابند.

در نشاهایی که به خوبی مقاوم شده‌اند ممکن است که واکس‌های پوشاننده روی برگ‌ها افزایش پیدا کند. مثلاً در سبزیجات خانواده کروسیفرا ( Cruciferae ) شاخ و برگ نشاءهای مقاوم سازی شده به طور مشخص تیره‌تر و کوچکتر از آنهایی هستند که مقاوم نشده‌اند. نشاهایی که بیشتر در معرض نورخورشید قرار داده می‌شوند مقدار کوتیکول بیشتری ساخته و در نتیجه میزان از دست رفتن آب در آنها کاهش پیدا می‌کند. همچنین نشاهای مقاوم شده ریشه‌های جدید را سریع‌تر از گیاهان مقاوم نشده تولید می‌کنند.

باید توجه داشت که عمل مقاوم سازی الزاماً برای گیاه مفید نبوده و گاهاً حتی ممکن است زیان‌آور باشد بنابراین برای نشاء، بسیاری از سبزیجات توصیه نمی‌شود. مثلاً گیاهانی که حساس به سرما هستند نباید مقاوم‌سازی شوند. گیاهانی که به مقدار زیادی مقاوم‌سازی شده‌اند اگرچه ممکن است شرایط سخت مزرعه را تحمل کنند اما رشد بعدی آنها به کندی شروع شده و ممکن است که هرگز به‌طور کامل از اثرات مقاوم‌سازی بهبود نیابند.

همچنین ممکن است عملکرد آنها کاهش یافته، بلوغ و رسیدگی محصول کاهش یافته و برخی محصولات دوساله کلم‌گل و کلم‌پیچ اگر به قدر کافی دماهای زیر C^◦۱۰ را ببیند و خصوصاً اگر این گیاهان به هنگام مقاوم‌سازی به‌قدر کافی بزرگ باشند ممکن است که به جای تولید قسمت‌های رویشی و خوراکی تولید ساقه گل‌دهنده نمایند.

زمان انتقال نشاء به زمین اصلی باید:

• هوا ابری باشد
• اگر هوا آفتابی باشد بهتر است که نشاکاری در بعد از ظهر انجام گیرد تا نشاء این فرصت را داشته باشد از شوک جابجایی بهبودی حاصل نماید و بهتر است که نشاء با مقداری گل و خاک در اطراف ریشه‌ها منتقل شود.

عمق کاشت نشاء :

• در کرفس، کاهو و آندیو عمق کم لازم است و نباید بیش از یقه در زیر خاک قرار گیرد.
• در سبزی‌هایی که قادر به تولید ریشه نابجا هستند (مانند گوجه‌فرنگی) می‌توان      عمیق‌تر هم کاشت.

جدول ۱۲- مقدار بذر مصرفی و طول مدت خزانه‌کاری در نشاکاری برخی از سبزیجات

انواع کلم‌ها، کاهو و گوجه‌فرنگی به‌خوبی نشاء می‌شوند. سبزیجاتی مانند بادمجان، فلفل‌سبز، پیاز، هویج و کرفس نشاءکردن را خوب تحمل نمی‌کنند. ذرت، خیار، طالبی، نخودفرنگی، شلغم، تربچه و هندوانه قابل نشاء نیستند.

 منبع : http://www.gologiah.ir