پیشگامان و نامداران دانش شناخت گیاهان دارویی در شرق

آغاز کاربرد وسیع گیاهان دارویی و رونق و گسترش آن در کشورهای شرقی به‌خصوص در دوره اسلامی به زمانی که شرق به کارها، نوشته‌ها و ترجمه‌های آثار بقراط، جالینوس و کتاب‌های دیوسکورید و پلین کهن و دیگران دسترسی یافت، مربوط می‌شود. زیرا کارها و آثار این دانشمندان یونانی مستقیماً از طریق سوریه به شرق رسید و در اوایل قرن سوم میلادی در بیت‌الحکمه به عربی ترجمه شد. بیت‌الحکمه در سال ۳۳۲ هجری مطابق با ۸۴۷ میلادی، به‌وسیله مأمون خلیفه عباسی در بغداد تأسیس شده بود و به‌وسیله جانشینان وی به‌خصوص متوکل مورد حمایت و توجه بیشتر قرار گرفت. منابع ترجمه شده بیت‌الحکمه توسط پزشکان این دوره و پزشکان ادوار بعدی، به‌صورت عملی مورد استفاده قرار گرفت و بسیاری از اسامی یونانی گیاهان دارویی، معروف شد.

برخی اطلاعات مکتوب و ترجمه این آثار، یکی از منابع اصلی و مهم مورد استفاده و استنباط پزشکان و داروسازان ایران، عرب، یهود، مسیحی و غیره را تشکیل داده است. کتاب گیاهان یا الحشایش یکی از مهم‌ترین ترجمه‌های این منابع است که در واقع همان ترجمه ماتریامدیکا دیوسکورید است و از آن و حتی تا همین اواخر به عنوان طب سنتی همیشه مورد استفاده قرار می‌گرفت و هنوز هم از آن استفاده می‌گردد. ترجمه ماتریا مدیکا در واقع توسط استفان بن بسیل با کمک استادش حسین ابن اسحاق که پزشک و مترجم بود، صورت گرفت. در کتاب الحشایش شرح حدود گیاه که عمدتاً مربوط به نواحی مدیترانه هستند، ذکر شده و اسامی آنها به زبان‌های دیگر نیز آمده است. یکی از ویژگی‌های این کتاب، ذکر اختصاصات ریخت‌شناسی گیاهان دارویی است و خواص پزشکی آنها نیز ذکر شده است.

از دیگر دانشمندان مهم عرصه گیاه‌شناختی گیاهان دارویی، می‌باید از یوحنا بن ماسویه، پزشک و گیاه‌شناس ایرانی و یکی از آخرین استادان و پزشکان نامی دانشگاه جندی شاپور به‌وسیله خسرو انوشیروان بنا شده بود، در سال ۲۴۳ هجری برابر با ۸۷۵ میلادی نام برد. کارهای علمی و کتاب معرفی نامه داروهای گیاهی این دانشمند و دیگر پزشکان هم عصر او مانند عیسی بن ماسه در سال ۲۵۷ هجری مطابق با ۸۸۸  میلادی و همچنین ابوزید ارجانی و برخی دیگر از بین رفته و نابود شدند. از اهمیت کارها ارزشمند این دانشمندان همین بس، که پزشکان و دانشمندان بعد از آنها در آثار خود اشاراتی بر کارهای ارزنده آنها را دارند و برخی از تألیفات خود از کارها و آثار این دانشمندان با اهمیت خاصی نام می بردند، از جمله این دانشمندان ابن بیطار است که در کتاب خود معروف به الجامع لمفردات الادویه و التغذیه از کارهای یوحنا که یکی از قدیمی‌ترین کارهای ارزنده در ایران است که در آن بیش از ۲۹ رقم از گیاهان و مشتقات آنها و برخی گیاهان معطر که ارقامی جدیدی در آن زمان بوده‌اند و در آثار یونانی‌ها و پزشکان اسلامی دیده نمی‌شود، نام برد. یکی از دانشمندان نامی ایران، محمد بن زکریای رازی است. این دانشمند بزرگ ایرانی (سال‌های ۲۵۰ تا ۳۱۳ هجری قمری مطابق با ۱۹۲۵۱۸۶۴ تا  میلادی) نه تنها در کارهای مربوط به گیاهان دارویی مطالعات عمیق داشته است، بلکه نخستین دانشمندی است که تمام کارهای فارماکولوژی و همه واژه‌هایی که تا آن زمان چه از دانشمندان غرب و چه اندیشمندان شرقی باقی مانده بود را مورد مطالعه و بحث قرار داد و دایره‌المعارفی در درمان شناسی به نام کتاب الحاوی فی طب و کتاب خلاصه پزشکی، به نام المنصوری و کتاب دیگری به نام منافع لاغذیه ی و دفع مضارها را نوشت. این کتاب‌ها و بقیه آثار او، مخزن و مرجع مهم اطلاعات گیاه شناختی برای نسل‌های متمادی در شرق و غرب بوده است. آثار این دانشمند به زبان‌های دیگر، به‌ویژه به زبان لاتینی نیز ترجمه شده و در کتابخانه‌های دانشگاه‌های غرب و حتی کتابخانه‌های کلیساهای معروف جهان باقی مانده است. محمد بن زکریایی رازی حدود ۶۳۰  گیاه را که مصرف پزشکی و دارویی دارند در بیست و یکم کتاب خود با نام الحاوی فی طب ذکر می‌کند. علی بن عباس مجوسی ارجانی از دیگر دانشمندان عالی قدر ایرانی است، که پزشک مخصوص عضدالدوله بود. او در کتاب کامل الصناعات الطبیه خود را شاگرد موسی بن یوسف بن سیار مجوسی معرفی می‌کند. جالب‌ترین بحث این کتاب آن است که ارجانی در آن، از پزشکان یونانی و مقلد اسلامی آنها انتقاد کرده و به‌نظر او، بسیاری از نظرهای فارماکولوژی و به‌ویژه نام گیاهانی که آنها در کشورهای شرقی نامبرده‌اند قابل تشخیص و شناسایی نیست. او شیوه‌های مداوا را که خود، به کار می‌برده است را در این کتاب شرح داده و از داروهایی نام می‌برد که قبلاً مکرر به‌وسیله پزشکان پارسی و عراقی تجربه شده و به کار رفته است. ارجانی در این کتاب، بسیاری از داروهای ذکر شده به وسیله پزشکان یونان قدیم را مردود می‌شناسد. او می‌گوید پزشکان فارسی و عراقی، آنها را مصرف نمی‌کنند. در کتاب و آثار مجوسی، حدود ۳۳۳  گیاه و مشتقات گیاهی دیده می‌شود که شرح مختصر آنها تقریباً همان شیوه شرح جالینوسی است. از ارزنده‌ترین آثار مجوسی، نوعی رده‌بندی گیاهان دارویی در کارهای او است که کارشناسایی این گیاهان را عملی و آسان می‌سازد. او در واقع، اولین بنیانگذار رده‌بندی نوعکیمیو تاکزونومی است. و بر این اساس انواعمختلف گیاهان دارویی را در ۱۳  گروه یا طبقه تقسیم‌بندی کرد.

ابن سینا، دانشمند و پزشک نامدار ایرانی در سال های ۴۲۸-۳۷۰ هجری مطابق با ۱۰۳۷-۹۸۰ میلادی که در غرب او را به نام آویسینیا می‌شناسد و پس از انقراض تمدن یونان او را بزرگ‌ترین دانشمند جهان و به اشتباه، عرب دانسته‌اند (چون کتاب های او به عربی نوشته شده است). در جلد دوم کتاب قانون فی الطب بیش از ۸۰۰ نمونه گیاه طبی و غذایی را نام می‌برد که از آن میان ۵۴۱  گیاه و مشتقات آنها دارای توصیف کاربردی و صفات ریخت شناختی هستند. او اختلاف شکل و صفات گیاهان مشابه با نزدیک به هم را (برای اجتناب اشتباه آنها از یکدیگر) با توجه خاصی در کتاب قانون توضیح می‌دهد و در مورد چگونگی استفاده از مشتقات گیاهان دارویی و کاربرد آنها، با ترتیبی خاص، معین و نظام یافته به شرح و تفصیل آنها می‌پردازد.