آشنایی با تاریخچه گیاه درمانی و طب سنتی

برای پیگیری تاریخچه گیاهان دارویی ابتدا باید تاریخچه فارماکولوژی (داروشناسی) را بررسی نمود زیرا تا قرن ۱۹ میلادی کلاً از گیاهان دارویی برای درمان بیماریها استفاده می‌شد.

کشف ویژگی‌های درمانی گیاهان باید ناشی از نوعی غریزه انسانی باشد. انسان اولیه از گیاهان به‌عنوان غذا و دارو استفاده می‌کرد. دراین راستا انسان به مرور زمان و در اثر آزمایش و خطا و نیز تجربه‌های ناموفق فراوان، موفق به کشف برخی ویژگی‌ها در بعضی از گیاهان شد و براساس این گونه ویژگی‌ها، گیاهان را شناسایی و طبقه‌بندی کرد. او همچنین مشاهده کرد که چگونه حیوانات به‌هنگام بیماری از گیاهان استفاده می‌کنند.

به‌عنوان مثال وقتی دید یک گوزن زخمی برای تسکین درد، تن خود را به علف مبارک می مالد، به خاصیت ضد درد آن گیاه پی برد. و بعدها برای تسکین درد زخمهایش آن را به کار گرفت. مثال دیگر، گیاه مَرغ است که گربه‌ها از آن استفاده می کنند و خاصیت قی‌آور دارد. بسیاری از نویسندگان به دانش غریزی حیوانات از گیاهان دارویی اشاره کرده اند، مثلاً سیسرو به استفاده گوزن‌های ماده از زراوند برای تسهیل زایمان اشاره می‌کند و پلوتارک از کاربرد گیاه شیپوری وحشی توسط خرس‌ها یاد می کند. پیش از تشخیص گیاهان سودمند و درمانگر از گیاهان سمی، احتمالا موارد مسمومیت‌های اتفاقی بسیاری رخ داده است. مولیسچ گیاه‌شناس آلمانی مشاهده جالبی در مورد شش گیاه حاوی کافئین (قهوه، کولا، ماته، چای، کاکائو، گوارنا) دارد.

میان تعداد بیشماری از انواع مختلف گیاهان، بشر این شش گیاه را با دقت کامل شناسایی کرده است، با اینکه این گیاهان، فاقد هر گونه مشخصه ظاهری نمایانگر خاصیت درمانی هستند.

اطلاعات اولیه دانش گیاه‌شناسی در مورد مصارف درمانی گیاهان، بیشتر حکایت از نقش غریزه در انتخاب آنها دارد ولی با گذربشراز دوران ماقبل تاریخ به دوران باستان، انسان شروع به کاربرد عقل و منطق نموده، با محاسبات منطقی به خلاقیت‌های خاصی برای بهبود روش و کیفیت زندگی خود دست یافت.

بین ملل جهان، مصریان قدیم را باید نخستین ملتی دانست که از گیاهان دارویی به نحو گسترده‌ای استفاده می‌کردند. درعصر هومر کشور مصر به‌عنوان منطقه‌ای غنی از گیاهان دارویی و سمی شهرت یافت. پاپیروس مشهور ابرز که گمان می‌رود ۳۵۰۰ سال قبل نوشته شده است، حاوی مجموعه‌ای از نسخ و دستورالعمل‌های دربردارنده بسیاری از داروهای دارای منشاء گیاهی است که از آن جمله‌اند: روغن، سرکه، تربانتین، انجیر، روغن کرچک، سیر، کـُندر، افسنطین، صبر زرد، تریاک، زیره سبز، نعناع، انیسون، رازیانه، زعفران، سدر، تخم کتان، صمغ عربی و اقسام بالزام‌ها. برخی داروهای دارای منشاء معدنی که توسط مصریان مورد استفاده قرار می‌گرفته اند شامل: آهن، سرب، منگنز، شنگرف، سولفات مس، سفیداب، کربنات سدیم، نمک طعام و احجار کریمه می‌باشند. از سنگ نوشته‌های میخی برمی‌آید که بابلی‌ها نیز همانند مصریان از خواص و کاربردهای دارویی گیاهان آگاه بودند.

در کتابخانه ساندرا پالوسی (آشوربانی پال) که ۲۶۵۰ سال قبل دایر بوده است چندین لوح گلی که موضوعات طبی و دارویی روی آنها حک شده، یافت گردیده است. فهرست داروهای مندرج روی الواح مذکور، بسیار شبیه فهرست داروهای مورد استفاده در مصر باستان بود که شامل ۲۵۰ نوع گیاه و داروی معدنی می‌باشد. برخی از داروهای مذکور عبارتند از: سنا، دارچین، قسط بحری، انیسون، یاسمین، خرزهره، نعناع، بذرالبنج، شیرین بیان، اقسام روغن‌ها، موم، تربانتین، قیر طبیعی و آلوم. چنانچه در کتاب مقدس نیز آمده، عبریان از ارس و زوفا برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌کردند. در چین یک کتاب شبه فارماکوپه به نام پن‌تاسو یعنی دارونامه برگ گیاهی که ۴۰ مجلد و حاوی چند هزار نسخه دارویی بوده، وجود داشته است. کتاب مذکور حدود ۲۷۳۵ سال قبل از میلاد مسیح (ع) نوشته شده و مؤلف آن یکی از امپراطوران آن کشوربه نام شینون بوده است.

از دیگر کتب دارویی چین باستان، کتابی بوده که مشخصات، رویشگاه‌ها و نحوه درمان با بیش از یک هزار گیاه دارویی مفید در آن موجود بوده است. در طب چینی از داروهایی همچون جلبک‌های دریایی، ریوند، آقونیطون، شاهدانه، کافور، اقسام افدرا، آهن، گوگرد جیوه و آلوم استفاده می‌شده است. اصول طب چینی در کتابی با عنوان ” هدیه امپراطور زرد در طب داخلی هاوینگ دی نی جینگ ” و با عنایت به دو مفهوم اسامی ین و یانگ و نیز عناصر پنج گانه وی یوسینگ که محتملاً طی سال‌های ۲۰۰ قبل از میلاد تا ۱۰۰ میلادی نگاشته شده، مدون می‌باشد. از دیگر کتب سنتی چین” تحفه کشتزارهای الهی ” است که طی قرن اول میلادی تدوین گردیده و شامل شرح و توصیف ۲۵۲ داروی گیاهی است.

در سال ۱۹۷۷ ” دایره المعارف ترکیبات دارویی مورد استفاده در طب سنتی چین” به زبان انگلیسی انتشار یافت که دربردارنده ۵۷۵۷ دارو است که بخش عمده آنها منشاء گیاهی دارند. استفاده از خواص درمانی گیاهان نزد هندیان باستان، رواج کامل داشته است. منابع طب هندی شامل ریگ ودا که طی سالهای ۴۶۰۰ الی ۱۶۰۰ سال قبل از میلاد تألیف گردیده و نیز ایورودا که طی سال‌های ۲۶۰۰ الی ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد تالیف گردیده، هستند

از دیگر کتب معروف طب هندی می‌توان از “شاراکا سمهیتا” که واجد آثار درمانی ۵۰۰ گیاه طی ۵۰ دسته می‌باشد و نیز کتاب سوس روتا که شرح ویژگی‌های ۷۶۰ گیاه در ۳۷ دسته را در بردارد، یاد نمود.
طب آیورودایی که امروز هم در هند رواج دارد، نظامی فراگیر و مستند به اندر کنش جسم، عقل و روح است. در طب مذکور انرژی و ماده از یک مقوله شمرده شده‌اند که به پنج صورت اتر، هوا، اتش ، آب و خاک تجلی می‌نمایند. بر اساس مبانی طب آیورودایی این عناصر پنج گانه با عملکردهای حواس پنج گانه ارتباطی محکم و ناگسستنی دارند. عناصر مورد بحث در تشکیل نیروهای سه گانه تریدوشا دخیلند. بدین ترتیب که اتر و هوا عنصر “واتا”، آب و آتش عنصر” پیتا ” و آب و خاک عنصر “کافا” را تشکیل می‌دهند و تعادل عناصر مذکور در تداوم سلامت نقش اساسی دارد. براساس طب ایورودایی مواد دارای طعم‌های شیرین، ترش و شور موجب افزایش کافا و کاهش واتا می‌گردند. حال آنکه داروهای واجد طعم‌های تلخ و گزنده عملکردی معکوس دارند و گیاهان دارای طعم های ترش، شور و گزنده موجب افزایش عنصر پیتا می‌گردند.

متأسفانه در سال ۱۸۳۳ میلادی دولت استثمارگر بریتانیا به بهانه مبارزه با خرافات تمامی مدارس طب آیاورودایی موجود در هند را تعطیل و آموزش طب مزبور را ممنوع نمود، لیکن خوشبختانه پس از استقلال هندوستان این مکتب پزشکی جایگاه خویش را بازیافت و امروزه به‌عنوان یکی از مکاتب درمانی ارزشمند مطرح است.