کشت و پرورش مارچوبه

مارچوبه گیاهی است چندساله، دو پایه و علفی با نام علمی  aspsragus officinalistاز خانواده لاله (liliaceae). مارچوبه دارای دو نوع ساقه است. نوع اول ساقه هوایی نازک به رنگ سبز که پس از برداشت
ساقه‌های جوان به وجود می‌آید و ارتفاع آن گاهی اوقات به ۵ متر نیز می‌رسد. نوع دوم دیگری ساقه‌های
جوان است که قسمت‌های قابل استفاده مارچوبه را تشکیل می‌دهد. طول این ساقه‌ها بین ۵ الی ۲۵ سانتی‌متر متغیر است .این ساقه‌ها از روی ریزوم ظاهر می‌شوند و پس از خارج شدن از خاک باید قطع
گردند. مارچوبه در بسیاری از نقاط کشورمان از جمله استان‌های (اصفهان، آذربایجا‌ن‌غربی و شرقی،
مرکزی، فارس، کرمانشاه، دامنه رشته کوه‌های البرز) کشت و پرورش می‌یابد. مارچوبه دارای ترکیباتی
چون آسپاراژین، اینوزیت، آسپاراگوز، تاننو اسید سوکسینیک می‌باشد.

مارچوبه دارای خواص زیادی است:

خوردن آن دید چشم را تقویت می‌کند، برای تقویت نیروی جنسی مفید است، ضعف مثانه را برطرف
می‌کند، برای تقویت قلب مفید است، تب‌بر است، ملین بوده و یبوست را برطرف می‌کند مارچوبه خونساز
است و به ساختن گلبول‌های قرمز خون کمک می‌کند. برای افراد عصبی مزاج و آنهایی که مبتلا به ورم
مجاری ادرار هستند و مبتلایان به رماتیسم و سنگ کلیه خوب نیست. مارچوبه یک سبزی فصل خنک
 می‌باشد. مارچوبه بهترین رشد و بالاترین محصول را از نظر کیفیت خوب در آب و هوایی تولید می‌کند.

مناطقی که در طول فصل رشد (تابستان) هوا گرم می‌شود محصول از کیفیت خوبی برخوردار نیست، چون
مواد غذایی در ریشه‌های ذخیره‌ای آن اندوخته نمی‌گردند. در زمستان بهتر است هوا آن قدر سرد شود که
قسمت‌های هوایی (ساقه و برگ) خزان کنند. در مناطقی مانند دزفول در استان خوزستان که زمستان
یخبندان ندارند و دارای سرمای ملایم هستند توصیه می‌شود که قسمت‌های هوایی قبل از فرا رسیدن
فصل زمستان از فاصله ۱۰تا ۲۰ سانتی‌متری سطح خاک قطع گردند. بهترین دما در طول مدت رشد
بوته برای مارچوبه بین ۱۶ تا۲۴ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. مناسب‌ترین pH برای رشد مارچوبه بین ۶ تا
 ۷/۶ می‌باشد. تذکر: ارقام مارچوبه عبارتند از: مری واشنگتن، ردینگ ژالت مارتا واشنگتن و آلت هام واشنگتن و ویکینگ. ارقام مارچوبه براساس رنگ جوانه‌های خوراکی به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته
اول دارای رنگ سبز و دسته دوم سبز روشن یا مایل به سفید است.

آماده‌سازی خاک 

مارچوبه بهترین محصول را در خاک عمیق، حاصلخیز، خنک، آفتاب‌گیر، قوی و با زهکشی خوب می‌دهد.
مارچوبه در خاک‌های مختلف که از حیث مواد آلی غنی باشند رشد می‌کند و محصول می‌دهد ولی به طور
اختصاص خاک‌های شنی و شنی لومی و لومی سیلتی که با مواد آلی و هوموس تقویت شوند بسیار مناسب
هستند. مارچوبه درخاک‌های اسیدی نمی‌تواند رشد کند مگر آنکه خاک‌ها به‌وسیله آهک اصلاح شوند. در خاک‌هایی که کمی قلیایی باشند کشت با موفقیت انجام می‌شود و محصول می‌دهد. مارچوبه یک
سبزی چندساله است و می‌تواند۱۰ تا ۲۰ سال در زمین باقی بماند، لذا در تهیه زمین باید دقت کافی
مبذول گردد. به‌خصوص چنانچه هدف آن باشد که این گیاه به‌وسیله بذر تکثیر شود، باید زمین صاف، نرم
بدون کلوخ و کاه باشد، شخم عمیق زده شود و بعد از آن کلوخ‌ها به وسیله دیسک یا دندانه نرم شوند و
زمین تسطیح گردد. مارچوبه به هوموس و مواد آلی زیاد نیاز دارد و نسبت به کودهای حیوانی واکنش
مثبت نشان می‌دهد، لذا قبل از کاشت مارچوبه می‌توان کودهای حیوانی را به زمین داد. مقدار کودهای شیمیایی نیز با توجه به مقدار مواد غذایی موجود در خاک حدود ۲۰۰ کیلوگرم ازت، ۸۰ کیلوگرم
P_۲O_۵، ۳۰۰ کیلوگرم K_۲O برای هر هکتار در نظر گرفته می‌شود. کود ازته را به مقدار ۵۰ درصد در
هنگام احداث پشته‌ها (حدود ۱۰ روز قبل از پایان برداشت محصول) و ۵۰ درصد بقیه را در تابستان به
زمین می‌دهند. کودهای فسفاته و پتاسه قبل از احداث پشته‌ها استفاده می‌شوند.

تاریخ و فواصل کاشت 

موقع انتقال نشاء اوایل بهار م یباشد. عمق شیار در خزانه ۲۰ تا ۲۵ سانت یمتر و فاصله دو شیار ۴۰ تا
۶۰ سانتی‌متر می‌باشد. در زمین اصلی بوته‌ها به فاصله ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر در ردیف‌هایی بین ۹۰ تا ۱۵۰
سانتی‌متر از یکدیگر کاشته می‌شوند.

کاشت

ازدیاد مارچوبه به دو روش رویشی و جنسی صورت می‌گیرد. در کشت مستقیم بعد از آماده کردن زمین،
زمین به جوی و پشته تبدیل می‌گردد. عرض پشته بین یک تا یک ونیم در نظر گرفته می‌شود. سپس
بذور در ته جوی کاشته می‌شوند. بهتر است به‌منظور سرعت بخشیدن به سبز شدن بذر، بذور قبل از
کاشت به مدت ۲۴ساعت در آب خیسانده شوند آنگاه شیارهایی به عمق یک سانتی کمتر در کف جوی‌ها
ایجادکرده و بذور را در شیارها می‌کاریم و به‌وسیله خاک سبک و مرطوب آنها را می‌پوشانیم. تا سبزشدن
بذر، جوی‌ها مرطوب نگه داشته می‌شوند و آبیاری باید به روش بارانی صورت گیرد. مدت جوانه‌زدن بذر
طولانی می‌باشد و به عواملی مثل دما و رطوبت خاک بستگی دارد و شاید بین ۱۵ تا ۴۰ روز متغیر باشد.  بوته‌ها در فاصله ۱۰سانتی‌متر تنک می‌شوند و به تدریج که گیاه رشد می‌کند، روی بوته و اطراف آن خاک
نرم همراه با کود حیوانی پوسیده داده می‌شود. بدین ترتیب در سال اول بوته رشد کامل می‌نماید و
محصولی برداشت نخواهد شد. میزان بذور مورد نیاز در کشت مستقیم بین یک تا دو کیلوگرم در هکتار می‌باشد. روش مرسوم و متداول کشت مارچوبه تهیه خزانه و انتقال بوته‌های یک ساله به محل اصلی
می‌باشد. در این روش باید سعی شود که در هنگام انتقال بوته‌ها به محل اصلی به ریشه‌ها صدمه نرسد. در
هنگام تهیه خزانه باید دقت شود که زمین کاملا آماده و با کودهای حیوانی و شیمیایی تقویت شده باشد.
زمین به شیار تبدیل می‌شود. عمق شیار ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر و فاصله دو شیار ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر در نظر
گرفته می‌شود، بوته‌ها در ته شیار کاشته می‌شوند و با رشد بوته‌ها روی آنها خاک داده می‌شود. بدین ترتیب بوته‌ها در سال دوم آماده انتقال به محل اصلی می‌گردند. موقع انتقال نشاء اوایل بهار است. در هنگام انتقال ابتدا زمین اصلی به جوی و پشته تبدیل می‌شود. سپس بوته‌ها به فاصله ۴۰ تا  ۵۰ سانتی‌متر
از یکدیگر در روی ردیف هایی که۹۰  تا ۱۵۰ سانتی‌متر از یکدیگر فاصله دارند کاشته می‌شوند. بوته‌های
آماده شده در خزانه را تاج (Crown) می‌گویند. نحوه انتقال تاج به محل اصلی بدی نترتیب می باشد که
در اوایل بهار در ته جوی‌ها کود حیوانی پوسیده همراه با ماسه و خاک نرم به عمق ۵ تا ۷ سانتی‌متر
ریخته می‌شود. سپس تاج‌های یک‌ساله در ته جوی‌ها روی کود پوسیده طوری قرار داده می‌شوند که فاصله
آنها از یکدیگر حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر باشد. ریشه‌های بوته روی خاک نرم پخش می‌گردند. سپس روی
ریشه‌ها به‌وسیله خاک و کود پوشیده می‌شود. به‌تدریج که تاج شروع به رشد می‌کند اطراف بوته‌ها و روی
آنها خاک و کود قرار داده می‌شود. بنابراین تا آخر فصل رشد جوی‌ها از خاک و کود پر می‌گردند. بدین
ترتیب بوته مارچوبه در سال اول، رشد کافی کرده ولی هیچ گونه برداشت محصول صورت نمی‌گیرد. شاید
در سال دوم تعداد کمی اسپی‌یر (  spearساقه‌های هوایی که نسبتا ضخیم بوده و قابل خوردن می‌باشند)
تولید و برداشت شود. برداشت اصلی از سال سوم شروع می‌گردد. معمولا مقدار تاج آماده شده از یک
هکتار خزانه برای کاشت حدود ۱۰ هکتار زمین اصلی کفایت می‌کند. در هنگام انتقال تاج‌های یک‌ساله
باید دقت شود که تاج‌های ضعیف حذف شود زیرا محصول کمتری می‌دهند تاج‌های دوساله و یا سه‌ساله
برای انتقال مناسب نیستند.

داشت

چون مارچوبه یک سبزی چندساله است بنابراین مراقبت‌های ویژه لازم دارد. با علف‌های هرز به شدت باید
مبارزه شود. این مطلب در مورد علف‌های هرز چندساله جدی‌تر است، در غیر این صورت علف‌های هرز به
طرق مختلف ریشه، ریزوم، غده و بذر، ایجاد مزاحمت می‌کنند و مبارزه با آنها مستلزم هزینه سنگین
می‌باشد. لذا هنگام آماده کردن زمین، استفاده از انواع علف‌کش‌ها توصیه می‌شود. نرم کردن زمین در اوایل بهار یکی دیگر از کارهایی است که در مورد مزرعه مارچوبه باید انجام گیرد. بدین جهت در اوایل بهار به
منظور مبارزه با علف‌های هرز و نرم کردن سطح خاک با دیسک سبک، زمین دیسک زده می‌شود. بدین
ترتیب چنانچه قسمت‌های هوایی بوته‌ها از سال قبل باقی مانده باشند، از بین خواهند رفت. چنانچه
می‌خواهیم کو شیمیایی به زمین بدهیم باید این کار در هنگام دیسک‌زدن صورت گیرد. برای این منظور
مقدار ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار از کودهای کامل توصیه می‌شود. به‌منظور سفیدکردن ساقه‌های مارچوبه
در اوایل بهار پای بوته و روی آن با کود پوسیده و خاک نرم پوشیده می‌شود. این کار در سطح وسیع با
ماشین آلات انجام می‌گیرد. اگر در آخر فصل به زمین کود شیمیایی داده شود بهتر است آن را با خاک
مخلوط و بین ردیف‌ها پخش کرد. مزرعه مارچوبه باید مرطوب و نمدار باشد از این رو آبیاری باید مرتب صورت گیرد. این مساله در مناطق خشک اهمیت بیشتری دارد. بوته مارچوبه مورد حمله حشرات زیادی قرارمی‌گیرد. از مهمترین آنها سوسک مخصوص بوته مارچوبه می‌باشد. از بیماری‌های مارچوبه بیماری

زنگ مارچوبه است که برای مبارزه باید از ارقام مقاوم استفاده نمود. جمع‌آوری بوته‌های آلوده و سوزاندن، راه دیگر برای مبارزه با آن است.

برداشت

معمولا برداشت مارچوبه از سال سوم شروع می‌شود یعنی دو سال بعد از انتقال تاج آن به محل اصلی اگر
کاشت، داشت و نگهداری مزرعه به خوبی انجام گیرد، شاید در سال دوم تعداد کمی از محصول قابل
برداشت باشد ولی بهتر است در سال دوم محصول برداشت نشود. در این صورت بوته‌ها قوی شده و مواد
غذایی در اندام‌های زیرزمینی تاج ذخیره می‌گردد و در طی این مدت به بوته فرصت داده می‌شود که رشد
ریشه‌هایش کامل گردد و به این ترتیب بوته برای سال سوم آماده بهره‌برداری می‌شود. قاعدتا برداشت از
سال سوم آغاز می‌گردد. برداشت وقتی شروع می‌شود که طول بخشی خوراکی بین ۱۵ تا ۲۵ سانتی‌متر باشد که آن را می‌توان از روی سطح خاک و یا از ۲ تا ۵ سانتی‌متری زیر خاک قطع نمود. این کار باید را
با دقت انجام شود که به ساقه‌هایی که هنوز از خاک خارج نشده‌اند، صدمه‌ای وارد نشود. برداشت مارچوبه
از اوایل بهار شروع شده و ۶ الی ۸ هفته به طول می‌انجامد. چنانچه عمل برداشت بیشتر ادامه یابد، مواد
غذایی در ریشه‌های متورم ذخیره نمی‌شود و بوته برای سال آینده ضعیف باقی می‌ماند و به منظور سفید
کردن بخش خوراکی باید در اوایل بهار روی ساقه به‌وسیله خاک پوشانده شود. هنگام برداشت می‌توان
خاک‌های اطراف را عقب زد و سپس به برداشت اقدام کرد. بهتر است بعد از برداشت مارچوبه بلافلاصله
مورد استفاده قرار گیرد. برای این کار آنها را شسته، دو طرف ساقه را به اندازه کمتر از یک سانتی‌متر
قطع می‌کنند و به‌صورت آب‌پز یا پخته شده به مصرف می‌رسانند. در شرایط مناسب دمای ۳ تا ۴ درجه
سانتی‌گراد و با رطوبت نسبی ۶۰ تا ۸۰ درصد می‌توان مارچوبه را برای چند ماه نگهداری کرد.