کلیات گیاه شناسی آرتیشو

آرتیشو گیاه بومی مناطق مرکزی مدیترانه است ولی در حال حاضر در بیشتر نقاط معتدل دنیا کشت می‌شود. رومی‌ها در حدود ۲۰۰۰ سال پیش این گیاه را پرورش می‌دادند و به‌عنوان سبزی در سالاد استفاده می‌کردند. آرتیشو در قرن شانزدهم در انگلستان و فرانسه برده شد و سپس در قرن نوزدهم در آمریکا کشت شد. اکنون کالیفرنیا و سواحل اقیانوس آرام مرکز کشت آرتیشو می‌باشد. کلمه Artichoke از کلمه ایتالیایی Articicco مشتق شده که به معنی میوه کاج می‌باشد و آرتیشو هم مانند میوه کاج است. 

آرتیشو برای رشد احتیاج به آب و باران فراوان دارد. آرتیشو گیاهی است چند ساله دارای ساقه‌ای راست که ارتفاع آن به‌حدود یک متر می‌رسد. برگ‌های آن پهن و دراز مانند برگ‌های کاهو است که به‌رنگ سبز تیره است. در انتهای ساقه میوه آن که به‌شکل میوه کاج یا سیب فلس‌دار است مشاهده می‌شود .گلبرگ‌های آن ضخیم و گوشتی بوده و انتهای گلبرگ‌ها ضخیم‌تراست که مصرف خوراکی دارد. برای خرید آرتیشو دقت کنید که برگها باز نشده و سفت و سبز باشد. هنگامیکه برگ‌های آرتیشو قهوه‌ای است نشان‌دهنده کهنه بودن آن می‌باشد. فصل آرتیشو معمولا ماه‌های فروردین و اردیبهشت (آپریل و می) است. 

ترکیبات شیمیایی:

برگ‌های خوردنی آرتیشو دارای اینولین، اینولاز و ماده‌ای تلخ بنام سینارین Cynarine می‌باشد. سینارین خاصیت زیاد کننده ترشحات صفرا را دارد و علت صفرا بری آرتیشو به‌خاطر داشتن این ماده است. در صد گرم آرتیشو پخته مواد زیر موجود است:

خواص داروئی:

آرتیشو از نظر طب قدیم ایران گرم و کمی خشک است. قسمت مورد استفاده آرتیشو برگ‌ها و قسمت وسط آن است که بنام قلب آرتیشو معروف می باشد.

1. ۱.       کبد را تمیز و اعمال کبد را تنظیم می‌کند.
2. ۲.      ترشح صفرا را افزایش می‌دهد.
3. ۳.     از جمع شدن چربی در کبد جلوگیری می‌کند و آنهایی که کبد چرب دارند بهتر است از آرتیشو استفاده کنند.
4. ۴.     یرقان مزمن را درمان می‌کند.
5. ۵.     تقویت کننده بدن است.
6. ۶.      موجب دفع ادرار می‌شود.
7. ۷.     تب بر است.
8. ۸.     در درمان رماتیسم موثر است.
9. ۹.      یبوست‌های ناشی از عدم صفرا را درمان می‌کند.
10. ۱۰.   در درمان ورم روده موثر است.
11. ۱۱.   باعث دفع سنگ‌های کیسه صفرا می‌شود.

۱۲.  نیروی جنسی را افزایش می‌دهد.

۱۳. کلیه و مثانه را گرم می‌کند.

۱۴.  گاز و نفخ معده و روده را از بین می‌برد.

۱۵.  باعث هضم غذا می‌شود.

۱۶.  بیماری‌های کبدی را درمان می‌کند.

۱۷. کلسترول خون را پائین می‌آورد.

۱۸. داروی لاغری است و کسانیکه می‌خواهند وزن کم کنند و لاغر شوند می‌توانند هر روز آرتیشو بخورند.

۱۹.  سرگیجه را برطرف می‌کند.

۲۰.  آنهائیکه گوششان زنگ می‌زند اگر آرتیشو را بخورند آنرا برطرف می‌کند.

۲۱.  مبتلایان به بیماری قند می‌توانند با خوردن آرتیشو قند خود را تنظیم کنند.

۲۲. در درمان میگرن موثر است.

۲۳.در برطرف کردن بیماری آسم اثر مفید دارد.

۲۴. نقرس را برطرف می‌کند.

۲۵. آرتیشو رگ‌ها را تمیز کرده و تصلب شرائین را درمان می‌کند.

۲۶. در برطرف کردن اگزما موثر است.

۲۷.در درمان اکثر بیماری‌های پوستی اثر مفید دارد.

۲۸.سموم بدن را دفع می‌کند.

۲۹. زخم‌های ریه و روده را درمان می‌کند.

۳۰. برای جلوگیری از ریزش مو ار برگ‌های آرتیشو ضماد تهیه کرده و به سر بمالید.

۳۱. برای برطرف کردن بوی بد زیر بغل عصاره برگ آرتیشو را به زیر بغل بمالید.

۳۲.عصاره آرتیشو را اگر به بدن بمالید خارش را برطرف می‌کند.  

۳۳.  برای رفع آب آوردن بدن از جوشانده آرتیشو به‌مقدار سه فنجان در روز استفاده کنید.

مضرات: آرتیشو چون گرم است ممکن است در بعضی از اشخاص تولید سودا کند لذا بهتر است با سرکه خورده شود ضمنا طعم آرتیشو را دوست ندارند. اینگونه اشخاص اگر بخواهند از مزایای آرتیشو استفاده کننده به‌صورت قرص یا کپسول آرتیشو مصرف نمایند.

طرز تهیه

طرزتهیه چای آرتیشو: برای تهیه چای آرتیشو ۱۰ تا ۱۵ گرم برگ خشک و ۲۰ تا ۴۰ گرم برگ تازه آنرا در یک قوری کوچک آب جوش دم کرده و پس از ۲۰ دقیقه آنرا صاف کنید و هروز یکی دو استکان میل فرمایید .

در ضمن آب آرتیشو نیز دارای خواص درمانی بوده و شیره  برگ آرتیشو یا کنگر فرنگی دارای املاح معدنی مختلف و سینارین است.

احتیاط: بهتر است زنان در طی دوره شیر دادن از مصرف آرتیشو خوداری نموده زیرا ترشح شیر را کاهش خواهد داد.

شناسنامه آرتیشو

تیره:        Compositae                  

نام علمی: Cynara Scolymus L.      

نام فارسی:        کنگر فرنگی - آرتیشو

نام انگلیسی:                      Arichoke 

نام عربی:                                خرشوف

شرح گیاه  

گیاهی است پایا و دارای ساقه راست، شیاردار و به ارتفاع ۲/۰ تا ۵/۱ متر که منشأ اولیه آن در منطقه مدیترانه بوده است ولی امروزه به‌علت پرورش به‌منظور تغذیه و استفاده‌های داروئی در نواحی مختلف یافت می‌شود. آرتیشو ریشه حجیم و برگ‌های بسیار بزرگ، منقسم به قطعات نامنظم و دندانه‌دار دارد. سطح فوقانی پهنک برگ‌های آن نیز به رنگ سبز ولی سطح تحتانی آن به‌علت دارا بودن تارهای سفید رنگ و فراوان پوشیده از کرک به‌نظر می‌رسد. کاپیتول آن بسیار بزرگ و شامل گل‌های لوله‌ای محصور در براکته‌هائی با ظاهر متفاوت (برحسب نژادهای مختلف گیاه) است ولی این برکته‌ها در نژادهای مختلف ممکن است در قسمت انتهایی با ظاهر گرد یا نوک تیز و غیره باشد ناحیه غیر آزاد براکته‌های آن که به قاعده کاپیتول پیوستگی پیدا می‌کند گوشت‌دار و دارای ذخائر غذایی مختلف است. نهنج ضخیم و گوشت‌دار آن شامل گل‌های زیبائی به رنگ آبی یا آبی مایل به بنفش و میوه‌اش شفاف، به‌رنگ قهوه‌ای تیره و منتهی به تارهای سفید و متعددی در قسمت انتهایی است.  

برداشت

عمل برداشت زمانی صورت می‌گیرد که گل به صورت غنچه باشد (قبل از باز شدن گل‌ها) نهنج این گیاه خوراکی بوده و چون گوشتی است با ارزش‌ترین قسمت گیاه می‌باشد. به غیر از ساقه اصلی گل‌دهنده در آرتیشو ساقه‌های گل‌دهنده فرعی نیز به‌وجود می‌آیند که غنچه‌های آنها کوچکتر است. عمل برداشت غنچه‌ها قبل از آنکه نرم و یا فیبری شوند، صورت می‌گیرد. در هنگام برداشت محصول همواره باید سعی نمود تا همیشه حدود ۵ سانتی‌متر از ساقه با گل همراه باشد. برداشت معمولاً با دست و با زحمت انجام می‌گیرد که شامل قطع تمامی ساقه‌ها در زیر پایه جوانه گل می‌باشد. جوانه‌های برداشت شده با ساقه حدود ۱۵-۱۰ سانتی‌متر در درازای پایه جوانه و گاهی به‌طور کوتاه تا هم‌سطح شدن، با پایه جوانه انجام می‌گیرد. برداشت‌های مکرر شدیداً تحت تاثیر دما است در دماهای پائین دو هفته یا بیشتر ممکن است انجام شود و در طول دوره‌های گرمایی برداشت در هر ۴ تا ۵ روز انجام می‌شود. دوره برداشت می‌تواند ۸ تا ۹ ماه نیز ادامه داشته باشد که اغلب حدود یک‌سال است و تقریباً ۲۵ بار برداشت می‌شود. جوانه‌های بالاتر از حد بلوغ تلخ و چوبی می‌باشند و بافت خوراکی و گوشتی کمتری دارند. گیاه باید در زمان حداکثر اندازه و قبل از باز شدن براکته‌ها برداشت شود.

دامنه انتشار

براکته‌های گوشت‌دار آرتیشو برای مصارف تغذیه در ایران پرورش می‌یابد.